Oilada yoShlarda tolerantlik tafakkurini shakllantirishning ilmiy nazariy asoslari

a) oilada yoshlarda tolerantlikni shakllantirishning pedagogik mazmuni
Biz yuqorida tolerantlik - inson individualligiga xos bo’lgan insonparvarlik, mehr va muruvvat, o’zgalarni hurmatlash va e’zozlash, kechirimli bo’lish, birovlarga zarar yetkazmaslik, ya’ni umumiy jihatdan olib qaraganda, tinchlik va totuvlik tamoyiliga asoslangan qadriyat va fazilatlarning ochiq namoyon qila olish qobiliyati ekanligini ko’rib chiqdik. Tolerantlikka amal qilish va uni ko’rsata olish – odamlarning qarashlari, fikrlari, tashqi ko’rinishlari, kiyinishi, manfaatlari, madaniyati, irqi, millati, tili, urf va odatlari, axloqi, o’zini tutishi, qadriyatlari turlicha ekanligini tan olishdir. Shu bois ham tolerantlik faqat bir odam shaxsiyatiga bog’liq xususiyat bo’lmay, balki ijtimoiy fazilat, barcha odamlarning o’zaro munosabatlarini tartibga soluvchi, ularni o’zaro tinchlik va totuvlikda yashashga o’rgatuvchi, odamlar orasidagi ziddiyatlarni yumshatib, ularni murosa qilishga undovchi fazilatlar majmuidan iboratdir.
Tolerantlikka o’smir yoshdagi bolalarni o’rgatish ularni mustaqil fikrlashga, boshqalar fikrini diqqat bilan tinglashga, o’zgalar manfaatlarini ko’ra bilishga, jamiyat va odamlar o’rtasidagi munosabatlarni tanqidiy nazar bilan baholashga, axloqiy va ma’naviy talablarga qat’iy rioya qilishga o’rgatadi. Chunki zamonaviy madaniyatli inson, na faqat madaniylik borasidagi bilimlarni egallagan inson, balki o’z hayotida ana shu bilimlarni amaliy qo’llay olgan inson, na faqat o’zini hurmat qilgan inson, balki o’zgalarga ham hurmat bilan munosabat ko’rsata oluvchi inson hisoblanadi. Tolerantlik o’zgalarni ularni qanda y bo’lsa, o’shandayligicha, o’zgarishlarsiz qabul qila olish, ular bilan muloqot qila olish qobiliyati hamdir. Shu bois ham oilada o’smir yoshdagi bolalarda tolerantlik tafakkurini shakllantirish pedagogik jihatdan quyidagi tamoyillarning bajarilishini talab etadi:

• 
  boshqa insonlarning fikrlari, qarashlari hamda madaniyatiga ochiqlik va anglash bilan munosabat bildirish, dunyo va madaniyatlar rang-barangligini qabul qilish;
  
• 
  o’zgalarga nisbatan zo’ravonlik, tazyiq, bosim o’tkazishlardan voz kechib yashash, ziddiyat va konfliktlarda ularni tinch yo’l bilan hal etishga o’rganish;
  
• 
  o’zgalarga hurmat va e’tibor bilan qarash, oila va jamiyatda hamkorlik, hamjihatlik, totuvlik tamoyillari asosida hayot kechirishga o’rganish.
  

Demak, tolerantlik na faqat ijtimoiy hodisa, balki pedagogik hodisa hamdir. Odamlar o’rtasidagi muomala masalasi o’zbek oilalarining azaliy qadriyatlaridan, milliy tarbiyaning asoslaridan hisoblanadi. Ammo muomalada har doim ham inson o’zini tolerant tuta olmaydi. Insonga jahl, agressiya, yomon kayfiyat, yolg’on, xissiyotlarga berilib ketish, zo’ravonlik, tazyiq o’tkazishga moyillik kabi holatlar halaqit beradi. Demak, tolerantlikka o’rganish bir tomondan o’zini ochiq ko’ngil, samimiy, do’st tuta bilish bo’lsa, ikkinchi tomonda, o’zini o’z qalbidagi yomon kayfiyat, yomon xissiyot, agressiya va zo’ravonlikdan asray bilish hamdir. Agar barcha insonlar o’zlarini tolerant munosabatlarga o’rgata olsalar, barcha jamiyatlarda insonlararo garmoniya qurilgan bo’ladi.

Tolerantlikka qaratilgan yo’l – bu jiddiy emosional, intellektual mehnat bo’lib, insonning o’z ichki psixologik holatini o’zgartirishi, uni qayta qurishi va yoki yangitdan bunyod etishi jarayoni hisoblanadi. Inson pedagogik jarayonda o’z manfaatlari va o’zgalar manfaatlariga nisbatan yangi, zamonaviy, ya’ni tolerant munosabatni shakllantiradi. Bunda unga bir tomondan, axloqiy normalarga oid milliy an’ana yordam bersa, ikkinchi tomondan, zamonaviy bilimlar yordamga keladi. Tolerantlikni shakllantirish jarayonida oilaviy muhit, oilaviy munosabatlar, oila a’zolarining xarakterlari, ularning o’zaro bir-birini anglash darajalari kabi omillarning barchasi muhimlik kasb etadi. Tadqiqot doirasidagi tahlillar asosida oilada ota-ona va bolalar tolerantligini shakllantirishda quyidagi tamoyillar amaliy hisoblanishi aniqlandi:

1.