Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент архитектура қурилиш институти мухандислик қурилиш инфраструктураси факультети

Sement toshining shishishi va cho’kishi. 
Agar oldindan suv bilan to‘yintirilgan sement, beton namunalar (prizma, kub, 
silindr) havoli muxitda saqlansa namuna quriy boshlaydi. Suv yirik bo‗shliqlardan 
va g‗ovaklardan keyin mayda kichik diametrli kapillyarlardan bug‗lana boshlaydi. 
Suv namunadagi va atrof muxitdagi namlik bir xil bo‗lguncha bug‗lanadi.
Namunaning qurishi bilan bir vaqtda bosim kuchlari rivojlanadi (siqilish) va hajmi 
kamayadi, cho‗kadi. Agar kam namlikka ega bo‗lgan sement toshi yoki beton 
namunasini namligi baland muxitga joylashtirilsa namunaning hajmi ko‗payadi va 
shishadi. 
Sement toshinicho‗kishiga ko‗p omillar ta‘sir etadi. Masalan sement tarkibi 
va xossalari. Tadqiqotlar shuni ko‗rsatadiki alitli va kam alyuminatli sementlar 
cho‗kishga kam moyilligi bilan ajraladi. Sement toshni maydalik darajasi qancha 
baland bo‗lsa cho‗kish ko‗rsatkichi shuncha baland bo‗ladi. Sement toshining 
sement xossaiga va suv sement nisbatiga bog‗liq holda cho‗kish ko‗rsatkichi 3 –5 
mm/m atrofida bo‗ladi. 
Sement toshining navbatma navbat namlanishi va qyrish jarayonlariga 
barqarorligi. 
Agar sement toshida qurish va namlanish davrlari ko‘p marotaba qaytarilsa 
unda ichki tuzilishini buzuvchi qoldiq deformatsiyalar (shaklsizlanish) yig‗ilib 
boradi, tuzumni hajmi va g‗ovakligi ko‗payadi. Betonni mexanik mutstaxkamligi 
pasayib boradi. Maksimal cho‗kish moxiyati qancha kam bo‗lsa shuncha modda 
barqaror bo‗ladi. Ko‗p marotaba qaytaruvchi qurish va namlanish jarayonlari 
sement va beton namunalari mustaxkamligini 20 – 25 % ga kamaytiradi. Bu 
xodislarni oldini olish uchun har hil qo‗shimchalar, kukunsimon to‗ldirg‗ichlar 
zich va g‗ovaksiz sementtosh betonlar tayyorlash kerak.
Darzliklarga chidamligi. 
Beton va temir-beton konstruksiyalarda darzliklar paydo bo‗lishi ularni uzoq 
vaqt ishlatilishiga, yuk ko‗taruvchi qobiliyatiga salbiy ta‘sir ko‗rsatadi. Darzliklar 

---

25 
konstruksiyalarda mexanik yuklama, harorat va namlik ta‘sir etish natijasida 
yuzaga keladi. Temir-beton konstruksiyalarda darzlik hosil bo‗lishi, harorat-namlik 
ko‗rsatkichlariga, beton xossasiga bevosita mustaxkamligiga, cho‗kish 
ko‗rsatkichiga, sudraluvchanligiga bog‗liq. Ko‗p olimlarning tadqiqotlariga ko‗ra, 
cho‗kish ko‗rsatkichlari bir hil bo‗lgan sementlarni darzliklarga chidamligi har-xi 
bo‗ladi. Masalan: Qotish tezligi past bo‗lgan sementlar, darzliglarga chidamlik 
moyilligi kam bo‗ladi. Darzliglarga chidamligini oshirish uchun 0.1 – 2% 
miqdorda sirtini aktivlashitruvchi qo‗shimchalarni qo‗shish tavsiya etiladi.