6.3. Yuklamalar tugunlarida umumlashtirilgan turg‘unlik
Elektr ta’minot tizim yuklamasi har xil turdagi iste’molchilardan
ibrat, ularning sezilarli qismini asinxron dvigatellar tashkil qiladi. Lekin
mezonning qabul qilinishi dP/ds>O ko‘pincha qiyinchilikka ega
ekvivalentli dvigatel parametlarini aniqlash murakkabligi sababli, ularni
har xil ko‘rinishdagi tugun yuklamasidagi kabi ko‘rsatish mumkin.
Amaliy chegaraviylar o‘rtasida kompleksli yuklama turg‘unligi
eng ko‘p tarqalishiga ega bo‘lgan chegaraviy, yuklamalar statik tavsifi
analizidan:
Rn = ƒ(U) va Qn=ƒ(U).
(6.28)
Bu chegaraviylardan bittasi FIK hosila belgisi hisoblanadi generatorning
yoki tizimning ekvivalentli FIK, yuklamani ta’minlovchi, kuchlanish
bilan
(6.29)
bu yerda E va U- generatorlarning ekvivalentli FIK mos keladigani,
tizimni almashtiruvchi va iste’molchilar qisqichlaridagi kuchlanish.
Masalani yechishda turg‘unlikni aniqlash bu chegaraviy yordamida
tugo‘n yuklamalari statik tavsifini bilishni talab qilinadi yoki
iste’molchilarning alohida turlari uchun ularning o‘zgarish qonuniyati.
Yaqinlashtirib (taxminan) baholashda ananaviy tavsiflardan
foydalanish mumkin iste’molchilar to‘plashi o‘xshashligiga ko‘ra. 6.1-
rasmda yuklama tavsifi keltirilgan, o‘zining to‘plamida asinxron
dvigatellarni o‘z ichiga oladi. Kuchlanish pasayishi bilan aktiv quvvat
liniyali pasayadi va nisbatan kam darajada; reaktivli – oldin pasayadi,
keyinchalik keskin tez ortib bora boshlaydi. Reaktiv quvvatning bunday
99
ortib ketishi tarmoqda kuchlanish pasayishi asinxron dvigatellarda
sirpanishning ortishi bilan bog‘liq. dQ/dU =
bo‘lganida b nuqta (6.1-
rasm), agar iste’mol o‘zgarmas kuchlanishli shinadan ta’minlangan
bo‘lsa, asinxron dvigatellar to‘nkarilish momentiga mos keladi.
Tavsiflar o‘zik chiziqli bo‘lagi Q = f(U)asinxron dvigatellarni noturhunli
ish rejimiga mos keladi.
Shunday qilib, dQ/dU =
sharti, o‘z tizimiga asinxron
dvigatellarni kiritgan va o‘zgarmas kuchlanishli shinalardan
ta’minlanadigan yuklama tuginidagi ikkilamchi noturg‘nlik belgisi
hisoblanadi. Bunday tugin yuklamalar liniya orqali qarshiligi xs (6.6-
rasm) orqali ta’minlaganda dQ/dU =
ikkinchi noturg‘unlik alomati
yuklama tugunida paydo bo‘ladi. Agar ko‘ndalang tashkil qiluvchilarni
hisobga olmaganda kuchlanish pasayishni quyidagicha yozish mumkin:
U = E -
(6.30)
bu yerda E – tizim generatorning «ekvivalentli» elektr yurituvchi kuchi
yuklamalar umumlashtirilgan dvigatel bilan quvvatni o‘lchab
bo‘ladigan.
Shu sababli E ga, U ga nisbatan sirpanishni qarab chiqish
maqsadga muvofiq. (6.30) tenglamani diffirensiallashtirish quyidagini
beradi:
(6.31)
b chegaraviy nuqta uchun (6.1-rasmga qarang) dQ/dE =
bo‘lganida
(6.31) ifodadan.
dE/dU>O – turg‘unlik sohasi;
dE/dU Oxirgi o‘zora nisbat yuklama tugunidagi ikkinchi noturg‘unlik
mezoni hisoblanadi, asinxron dvigatellar to‘ntarilish nuqtasini
tavsiflaydi.
6.6-rasm. Yuklamalar tugunida ta’minot almashuv sxemasi
100
6.7-rasm. To‘ntarilish chegaraviy kuchlanish qiymati va turg‘unlik
mezoni egri chizig‘i
Turg‘unlik tadqiqotida dE/dU>O, chegaraviy mezon bo‘yicha
yuklamalar qisqichlarida har xil kuchlanish qiymatlarini o‘rnatib (Un va
bo‘ndan kam), statik tavsif bo‘yicha yuklama aktiv va reaktiv quvvati va
tizim FIK ni hisoblab aniqlanadi. Tavsifning minimumli E = ƒ(U) tizimi
va yuklama kuchlanish FIK ning chegaraviy qiymatini beradi, bu
holatda asinxron dvigatellar to‘ntarilishi sodir bo‘ladi (6.7-rasm).
E = Eo bo‘lganida o‘rnatilgan rejim a va b nuqtalarda mumkin, a
nuqtada hosila dE/dU>O, demak, rejim turg‘un, b nuqtada esa hosila
dE/dUchegaraviy qiymatlari bilan aniqlanadi Echegar va kuchlanish Uchegar S
nuqtada, buerdadE/dU = O.
dE/dUetilmasligi sababli, cho‘nki kuchlanishning xohlagan pasayishida barcha
nuqtalari S FIKning ortishini talab qilmaydi, bu esa muvozanatni
o‘rnatish uchun E=Eo, bo‘lishi kerak, ko‘rib chiqilayotgan elektr
ta’minot tizimida buni bajarib bo‘lmaydi.
Chegaraviy kuchlanish xs tashqi qarshilikka bog‘liq: uning o‘sishi
bilan Uchegar ortadi. Tugundagi turg‘unlik zaxirasi tugundagi
kuchlanish pasayishi darajasi ruxsat etilganini tavsiflaydi. Turg‘unlik
zaxirasi statik koeffitsienti turg‘unligini tavsiflaydi.
(6.32)
Sanoat korxonalari yuklamalari uchun, agar me’yorli rejimida
KU ≥ 20% va halokatdan keyin – KU ≥ 10% turg‘unlik zaxirasi etarli
hisoblanadi.
101
Xulosa
Tavisya qilinayotgan monografiya oltita bobdan tashkil topgan
bo‘lib, bu bo‘limlarda reaktiv quvvatga qisqacha tushunchalar berib
o‘tilgan. Reaktiv quvvat haqida keltirilgan tavsiflarda elektr
tarmoqlarida va sanoat korxonalarida reaktiv quvvatni eng ko‘p iste’mol
qiluvchi iste’molchilar haqida, bo‘ndan tashqari nochiziqli, nosinusoidal
yuklamali va yuqori garmonikali iste’molchilarning qullanilishida elektr
ta’aminoti tarmog‘ida elektr energiya sifatining bo‘zilishiga vositachi
bo‘lishi ko‘rib chiqilgan.
Elektr energiya ta’minoti tarmog‘da, elektr energiya sifati
GOST13109 - 97 normativ texnik xujjatlariga asosiy diqqatni qaratilishi
lozimligi qayd qilib o‘tilgan. Elektr uzatish liniyalari va sanoat
korxonalarida elektr iste’molchilarni ishlatilish texnologik rejimlarida
elektr energiya sifati GOST13109-97 normativ hujjatlariga mos ravishda
olib borilishi kerakligi haqida etarli ma’lumotlar keltirilgan. Fanni
o‘rganishda iste’molchilarning ish rejimlariga mos ravishda reaktiv
quvvatni kompensatsiyalash bajarilishi kerak.
Umumiy foydalanishga muljallangan va elektr tarmoqlaridagi
uziga xos nosimmetrik keskin o‘zgaruvchan va yuqori garmonika tashkil
qiluvchi iste’molchilarda nosinusoidallikni rostlash va simmetriyalash
usullarini qullash, texnik xizmat ko‘rsatish.
Kompensatsiyalovchi jihozlarni ta’mirlash va sinash ishlarida
ularning holatini diagnostika qilish. Elektr energiya uzatilishida sanoat
korxonalarda
reaktiv
quvvat
manbalari
va
har
xil
turdagi
istemolchilarning bir fazali yoki uch fazali tarmoqlardan elektr ta’minoti
holatlarida (simmetrik, nosimmetrik, nosinusoidal va yuqori 5,7,9,11 va
13-chi garmonikali) iste’molchilar ish rejimlarida reaktiv quvvat
iste’molini ulchash va o‘lchovlarning aniqlik darajasi yuqori bo‘lishi
haqida muloxozalar yuritilgan. Reaktiv quvvatni kompensatsiyalovchi
kondensator batareyalar tizimining 6-10 kV va 0,4 kV elektr ta’minot
tarmoq shinalariga biriktirish sxemalari keltirilgan.
Bundan
tashqari
reaktiv
quvvatni
kompensatsiyalovchi
kondensator batareyalar tizimini umumiy himoya jihozlari va xar bir
kondensator qobig‘i ichiga kiritib himoyalovchi saqlagichli va qisqa
tutashuvdan keyin qayta tiklanuvchi dielektrik metall purkalgan
(poluretanli darpardalar) zamonaviy kosinusli kondensatorlar haqida
qisqacha ma’lumotlar berilgan.
102
Sanoat korxonalarida va xalq xujaligi elekt ta’minoti tarmog‘ida
elektr energiya sifatini ortirish maqsadida foydalanib kelinayotgan vaqt
bo‘yicha , tok va kuchlanish miqdori o‘zgarishi bo‘yicha va reaktiv
quvvat oqimi yo‘nalishi o‘zgarishida reaktiv quvvat kompensatsiyasi
avtomatik ravshda bajarilishi xaqida ma’lumotlar va sxemalari
keltirilgan. Bundan tashqari iste’molchilar yuklamalardagi tok va
kuchlanishni simmetrlovchi, nosinusoidallikni rostlovchi jihozlarni
tanlash ko‘rib chiqilgan.
Shu bilan birga yuqori garmonikali zarbli elektr texnologik
qurilma (ETQ) iste’molchilarning yuklamalari keskin o‘zgarib ishlash
shorait i, ularning elektr energiya iste’moli sifatini normallashtirish
maqsadida qo‘llanilayotgan jihozlar haqida etarli malumotlar keltirilgan.
Yarim o‘tkazgichli o‘zgartgichlar va tiristorli to‘g‘irlagichlar yirik
quvvatli yangi zamonaviy kompleksli texnologik qurilmalarda keng
ko‘lamda ma’ruzada, zamonoviy universal texnologik qurilmalar tezkor
yuqori sifatli raqobat bardosh tovarlar ishlab chiqarish imkoniyatiga ega
va bunday texnologik qurilmalarda elektr energiya iste’moli sifati
muntazam yuqori bo‘lishi zarur.
Yosh mutaxasis va talabaning bu muammo masalalarni
o‘zlashtirishi tez fursatlarda sanoat korxonalari elektr tarmoqlarida va
korxona sexlarida elektr energiya ta’minoti sifatini ortirishda zamonaviy
kompensatsiya qurilmalaridan foydalanish ishlarini muvofiqiyatli
o‘zlashtirish imkonini yaratadi. SHu bilan birga zamonaviy iqdidorli va
kelgusisi bor ARKON, B2201 va ETQlar ish rejimlaridagi reaktiv
quvvatni va yuqori 5,7,9,11 va 13-chi garmonikalarni filtrlovchi
jihozlarni elektr ta’minoti shinalarga ulash va ularning ishlatilish rejim
afzalliklari haqida ma’lumotlar berilgan.
Yaqin kelajakda yosh mutaxsislarning, ilg‘or zamonaviy
texnologik qurilmalar va jihozlar elektr ta’minoti sifatini oshiradigan
reaktiv quvvatni kompensatsiyalovchi yangi universal jihozlar turlarini
ixtro qilishiga ishonamiz.
Dostları ilə paylaş: |