Ona tili-11 sinf indd

28-mashq.
Asosiy tinish belgilari va ularning me’yorlari haqida ilmiy 
matn tuzing.
musTAhKAmLAsh
savol va topshiriqlarga javob bering.
1. Nutq odobi va nutq madaniyati tushunchalarini izohlang.
2. Nutq madaniyati fani qaysi fanlar bilan aloqador?
3. Nutqning to‘g‘riligi qanday me’yorlar bilan belgilanadi?
4. Adabiy me’yorlarning nutq madaniyligini ta’minlashdagi ahamiya-
tini tushuntirib bering. 
5. Savodxonlik tushunchasini tavsiflang.
6. 
Til birliklari bilan ko‘rsatib bo‘lmaydigan turlicha fikriy muno-
sabatlar hamda psixologik va intonatsion holatlarni ifodalashda 
nimalardan foydalaniladi?
7. So‘z yasalish me’yorlari nima?
8. Talaffuz me’yorlari-chi? 
1-topshiriq.
Matnni o‘qing va uning nutq madaniyligini ta’minlaydigan 
kommunikativ sifatlarga qay darajada mosligini tushunti ring.
Uyat eng shafqatsiz qonundan ham kuchliroq, qudratliroqdir. Qonun 
fa 
qat ko‘zi tushganda, shubha paydo qilgandagina jinoyatchining qo‘lini 
ush 
laydi, yo‘lini to‘sadi. Uyat esa hamisha odobsiz, axloqsiz jinoyat-
chining tepasida turib, nojo‘ya ish qilish uchun qo‘l ko‘targani yo‘l 
qo‘ymaydi. Har qanday qonunga ham chap berish mumkin, lekin uyat-
ga chap berib bo‘l 
may 
di, chunki qonun odamdan tashqarida, uyat esa 
odamning ko‘ksida bo‘ladi. (Abdulla Qahhor)

---

27
2-topshiriq.
Alibek Rustamovning «So‘z xususida so‘z» asaridan olin-
gan parchani o‘qing. O‘zbek tilida ma’nodoshlik hodisa-
sining na 
moyon bo‘lishiga diqqat qiling.
Havo harakatini bildiruvchi so‘zlar yel, bod, shamol, janub, sabo, 
dabur, dovul, shurta, esin, nasim, shabboda, tundbod, garmsel, samum, 
sarsar, izg‘irin, bo‘ron, bo‘rag‘on, purga, to‘fon, tayfun, urag‘an yoki ura-
gan, girdbod, quyun, uyurmadir.
Shamol so‘zining o‘zi, aslida, shimoldan esgan yelni bildiradi. Lekin 
hozirgi o‘zbek tilida bu so‘z keng ma’noda qo‘llanadi. Maxsus eski kitob-
larda janubdan esgan yel janub deb ataladi, ammo bugungi o‘zbekchada 
janub so‘zi mazkur ma’noda butunlay ishlatilmaydi. G‘arbdan esgan yel 
eski kitoblarda dabur deyilgan, ammo hozir bu so‘z dovul shaklini olgan 
va vayronalik keltiradigan kuchli shamolni bildiradigan so‘zga aylangan. 
Sabo so‘zi she’rda ko‘p ishlatilgani uchun o‘z shakli va ma’nosini 
o‘zgartirmagan. Sharqdan esadigan yel sabo deb ataladi. Sabo – tong 
yeli degan fikr ham bor. Bu fikrning paydo bo‘lishiga tongda ko‘pincha 
Sharqdan yel esib turishi sabab bo‘lgan.
Esin, nasim va shabboda yoki shabada so‘zlari mayin yelni bildiradi. 
Samum va garmsel so‘zlari issiq shamolni, sarsar, izg‘irin yoki izg‘iriq 
sovuq shamolni bildiradi. Bir ishni qilayotganda kishiga yordamlashadigan, 
masalan, kemani kerakli tomonga suradigan yel shurta deb ataladi.
Bo‘ron, buran, burya, purga degan so‘zlarning kelib chiqishi bir. Bular 
«bo‘ron» ma’nosidagi bo‘r o‘zagidan yasalgan so‘zlardir.
Mazkur so‘zlarning rus va o‘zbek tillaridagi ma’nolari haqida gapiradi-
gan bo‘lsak, ruschada buran deganda, asosan, cho‘l yoki dalada qishda 
yerdagi qorlarni to‘zg‘itadigan kuchli shamol tushuniladi. O‘zbek tilida bu 
ma’noda izg‘irin yoki izg‘iriq so‘zlari qo‘llanadi. 
O‘zbek tilida bo‘ron deganda, umuman, shiddatli shamol tushuniladi. 
Rus tilida bu ma’noda burya so‘zi qo‘llanadi. Amerika qit’asi atrofi-
da bo‘ladigan o‘ta kuchli okean shamolini urag‘an yoki uragan, janubi 
sharqdagi Tinch okeanning kuchli shamolini tayfun deb ataydilar. Yog‘in, 
shamol va sel natijasida yer yu 
zini yoki uning katta qismini suv bossa, 
buni to‘fon deyiladi. Tayfun bilan to‘fon so‘zlarining kelib chiqishi bir.
Aylanma shamolga nisbatan o‘zbek tilida quyun, uyurma va gird-
bod so‘zlari qo‘llanadi. Havoshunoslikda siklon deb havoning bulutlarni 
quyuqlashtiradigan aylanma harakatiga aytiladi. 

---