OrqaniZMİn yaş XÜsusiYYƏTLƏRİ

6.3. Tənəffüs prosesinin tənzim olunması 
 
İnsanların fəaliyyətindən asılı olaraq tənəffüs intensivliyi 
dəyişir. Sakit vəziyyətdə aramla, yuxuda olduqda asta nəfəs 
alıb-vermə vardır. Fiziki fəaliyyət artdıqda tənəffüs tezliyi və 
dərinliyi dəyişir. Sinirlə və yüksək emosiyalarda müəyyən 
dəyişkənlik müşahidə olunmaqdadır. 
Aşkar edilmişdir ki tənəffüs mərkəzi uzunsov beyində 
yerləşir və onlar zədələndikdə nəfəs alıb-vermə dayanır. 
Tənəffüs mərkəzində nəfəs alma və nəfəs vermə, sahələri 

---

78 
vardır. Onların quruluşu xeyli mürəkkəbdir. Tənəffüs 
prosesinin tənzim olunmasında baş beyin yarımkürələrinin 
qabığı xüsusi yer tutur. 
Tənəffüs mərkəzi daima fəaldır, onun ritmik oyanma 
impulsları nəfəs alma və verməni təmin edir. Bəzən bu 
impulslar 
tənəffüs 
avtomatizmini 
yaradır. 
Tənəffüs 
mərkəzində gedən maddələr mübadiləsi avtomatizmi təmin 
edir. 
Tənəffüs prosesi həm də reflektor xassəlidir. Ağrı, dəri və 
s. reseptorları qıcıqlandırdıqda, tənəffüs prosesində reflektor 
dəyişkənlik yaratmaq mümkündür. Nəfəs vermə prosesi nəfəs 
alma üçün reflektor tənzimləyicisi olur. 
Havanın tərkibindəki qazlar tənəffüs mərkəzinə təsir edir, 
qanın tərkibindəki kimyəvi maddələr baş beyinə gedən qanla 
tənəffüs mərkəzini qıcıqlandırır. Əzələlər iş gördükdə süd 
turşusu toplanır. Bu turşu tənəffüs tezliyini artırır. 
Tənəffüsün yaş xüsusiyyətləri. prosesinin tam 
formalaşması 11 yaşda başa çatır. Bu dövrdən başlayaraq hər 
bir fərd tənəffüsünü tənzimləyə bilər. İkinci siqnal sistemi – 
nitqin 
yaranması, 
tənəffüs 
prosesini 
daha 
da 
mükəmməlləşdirmişdir. Yetkinlik dövrlərindən başla-yaraq 
hər bir insan düzgün tənəffüs etməlidir. Adi tənəffüs 
prosesində nəfəs alma, nəfəs vermədən qısadır. Belə ritm 
fiziki və zehni fəaliyyət zamanı tənəffüs ritmini düzgün təmin 
edir və xeyli səmərəlidir. Nəfəs aldıqda tənəffüs mərkəzi 
oyanır, induksiya yaradaraq baş beynin digər sahələrinin 
fəaliyyətini zəiflədir. Nəfəs verdikdə isə əksinə, baş beyin 
şöbələrinin fəaliyyəti yüksəlir, tənəffüs mərkəzinin fəaliyyəti 
azalır. Nəfəs aldıqda əzələlərin yığılması azalır, nəfəs 
verdikdə isə yüksəlir. Belə olduqda iş görmə qabiliyyəti 

---

79 
azalır, orqanizm yorulur, nəfəs alma müddəti artır, nəfəs 
vermə qısalır. 
Şagirdlərin düzgün tənəffüs etməsini, müəllimlər idman 
dərslərində qaçma, müxtəlif yarışmalar və s. fəaliyyət zamanı, 
öyrətməlidirlər. Müəllim dərs prosesində döş qəfəsinin 
normal hərəkətini anlatmalıdır. Məktəblilərdə döş qəfəsi 
normal inkişaf etmiş olarsa, o zaman düzgün və müvazinətli 
tənəffüs tam təmin olunar. Gövdəni əyri tutan şagirdlərin 
tənəffüs prosesi xeyli pozulur və onlar tələb olunan miqdarda 
oksigen 
ala 
bilmirlər. 
H.H.Əsədov, 
İ.U.Rəhimov, 
F.H.Əsədov. 
Uşaq 
orqanizminin 
anatomiyası 
və 
fiziologiyasının yaş xüsusiyyətləri. Dərslik. Bakı – 2008.