Orta Əsrlərdə Yaşamış azərbaycanli aliMLƏR
Yüklə 4,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Əbhər Zəncan vilayətində, Zəncan şəhərindən 87 km cənubda yerləşən qədim Azərbaycan şəhəridir. Orta əsr ərəbdilli coğrafi mənbələrdə Zəncan bəzən Cibal bəzən də Azərbaycan şəhəri kimi göstərilmişdir. Cəmaləddin əl-Himyəri öz əsərində Zəncanın Azərbaycanın vilayətlərindən biri olduğunu qeyd edir 135
. Yaqut əl-Həməvi Əbhərin Zəncan, Qəzvin və Həmədan arasında yerləşən məşhur şəhər olduğunu yazır.
133
Krallarını məğlub etməsinə baxmayaraq ingilislər 1953-cü ildə istehsalına başladıqları zirehli hərbi texnikaya ‚Saladin‛, yəni Səlahəddin adını vermişdilər. 134 İBNü’l-ƏSİR, Kamil fi’t-Tarix, C. XI, s. 278-280, 422-424, 431-436; İBN ŞƏDDAD, Sirət, s. 1-3. 135 Cəmaləddin Abdullah Təyyib İbn Abdullah İbn Əhməd əl-HİMYƏRİ, Nisbə ilə’l-Məvazi’ və’l-Büldan, C. I, s. 368, Beyrut (trz). [ ٕاعٗىُا .... ٕاع٤تنلأ ْ٤ِهئ ٖٓ كِت ]
Müəllif şəhərin adının izahını verərkən bəzilərinin ‚Əbhər‛ sözünün farsca su uzunqulağı mənasını ifadə etdiyini dediklərini yazır 136 . Lakin deyə bilərik ki, Yaqut əl- Həməvi yanılmışdır. Çünki su uzunqulağı mənasını ifadə etməsi üçün bu bu söz ‚Əbhər‛
[ هٜتأ
] deyil ‚Abxər‛ [ هفتآ
] olmalıdır. Göründüyü kimi bu iki sözün həm tələffüzü, həm də yazılışı fərqlidir. Hüdudü’l-Aləmdə bu şəhərin adını Əvhər [ هٛٝأ ] kimi
yazımışdır 137
. ‚Əbhər‛ ərəb dilindəki ‚bəhr‛-dəniz [ هٜت ] sözünün cəm formasıdır və hərfi tərcüməsi ‚dənizlər‛dir. Şəmsəddin əd-Diməşqi Zəncan və Əbhərin Azərbaycanın şəhərləri olduğunu qeyd edir 138 . Səm’ani Əbhərin Zəncan şəhərindən qərbdə yerləşdiyini və buradan maliki məzhəbinə mənsub çox sayıda mühəddis, sufi və ədibin çıxdığını yazır 139 . Əcaibü’d-Dünya müəllifi Əbhər yaxınlığında Heydəriyyə adlı möhkəm bir qala olduğunu, lakin Xarəzmşah Təkişin Eldənizlilərlə müharibəsi vaxtı bu qalanının dağıldıldığını yazır 140 . Həqiqətən irəlidə kitabın bioqrafiyalar qismində də görcəyimizi kimi Əbhər şəhərində yetişmiş alimlərin, daha dəqiq desək Əbhər əhalisinin böyük əksəriyyəti maliki məzhəbində olmuşdular. Halbuki maliki məzhəbi əsasən şimali Afrika və İspaniya müsəlmanları arasında yayılmışdı. IX-XI əsr müəllifləinin əsərlərində Əhərin adına rast gəlinməsə də XII əsrdən etibarən səyyah və coğrafiyaşünaslar bu kiçik Azərbaycan şəhir haqqında məlumat verirlər. Yaqut əl-Həməvinin qeydlərindən XIII əsrin əvvəllərində Əhərin kiçik olmaqla yanaşı abadlıq və bolluq içində bir şəhər olduğunu öyrənirik. O, Əhərin Təbrizlə Ərdəbil arasında olduğunu, Vəravi (indiki Meşkin) şəhərinə isə buradan iki günlük yol olduğunu qeyd edir. Yaqut əl-Həməvi bu şəhərin İbn Bişikan adlı əmir tərəfindən idarə olunduğunu yazır 141 . Bu şəxsin adı əslində İbn Piştəkindir. ‚Piştəkin‛ adı, həmçinin Əhər və ətraf vilayətlər haqqında irəlidə, Hacib Fəxrəddin Cəbrayıl Əhəri barəsində məlumat verərkən ətraflı söz açacağıq. Həmidullah Müstəvfi Əhərin soyuq iqlimli, su quyuları və kəhrizlərə malik kiçik şəhər olduğunu yazır. Müəllif şəhər əhalisinin şafi’i
136 YAQUT əl-HƏMƏVİ, Mu’cəmü’l-Büldan, C. I, s. 47. 137 Hüdudü’l-Aləm, s. 108. 138 Şəmsəddin Əbu Abdullah Muhəmməd əl-Ənsari əd-DİMƏŞQİ, Nuxbətü’d-Dəhr fi Əcaibü’l-Bərr və’l-Bəhr, (Nşr. A. Mehren), s. 184, Leipzig 1923. [ ٕاع٤تنلا قلات ٠ِت أّٓ أػٝ ٕاعٗو ٝ هٜتاٝ ]
139 SƏM’ANİ, Katibü’l-Ənsab, C. I, s. 47. [ ءاتقلأاٝ ح٤كٞصُاٝ ٖ٤شكؽُٔاٝ ح٤ٌُأُا ءاٜولُا ٖٓ جه٤صً حػأظ اٜ٘ٓ ضهـ ،ٕاعٗو ٖٓ بهوُات جكِت ٢ٛٝ هٜتأ ]
140 ANONİM, Əcaibü’d-Dünya, (Trc. L. Smirnova), s. 180, Moskva 1993. 141
YAQUT əl-HƏMƏVİ, Mu’cəmü’l-Büldan, C. I, s. 296. məzhəbində olduğunu, ətrafındakı 20 kəndlə birlikdə Əhərdən dövlət xəzinəsinə illik 15 min dinar vergi daxil olduğunu qeyd edir 142 .
Ərdəbil haqqında məlumat verən Həmidullah Müstəvfi bu şəhərin təməlinin kəyani şahlarından Siyavuşun oğlu Keykavus tərəfindən qoyulduğunu yazır 143 . Hələ Sasanilər dövründə inzibati mərkəz olan Ərdəbil Azərbaycanın ən böyük şəhərlərindən birinə çevrilmişdi. Nəhavənd döyüşündən (642) sonra Hüzeyfə ibnü’l-Yəmanın (ا) komandanlıq etdiyi xilafət ordusu Ərdəbili fəth etmişdi. Hüzeyfə ibnü’l-Yəman illik 800 min dirhəm cizyə ödəmək şərti ilə Ərdəbil əhalisi ilə əhdnamə bağlamışdı 144 . Xilafət dövründə baş vermiş xəzər-ərəb müharibələrində xəzərilər tərəfində dağıldılıb əhalisi qılıncdan keçirilən Ərdəbil 145 Salarilər və Sacilər dövründə Azərbaycanın əsas şəhərinə çevrilmişdi. Hüdudü’l-Aləm müəllifi Ərdəbilin qala divarları ilə əhatə olunmuş böyük şəhər olduğunu və Azərbaycan hökmdarlarının bu şəhərdə yaşadıqlarını qeyd etmişdir 146
. IX əsrin sonları-X əsrin əvvəllərində Yusif ibn Əbü’s-Sac Ərdəbili özünün paytaxt şəhərinə çevirmişdi 147 . İbn Kəsirin verdiyi məlumatdan da Ərdəbilin bu dövrdə xeyli böyük və əhalisi çox olan bir şəhər olduğu nəticəsini çıxarmaq olur. İbn Kəsir Ərdəbildə baş vermiş iki zəlzələdə, 893-cü ildə 150 min və 901-ci ildə də təqribən 150 min, yəni cəmi 300 min insanın öldüyünü yazır 148
. Bu təbii fəlakətlər zamanı şəhər əhalisinin hamısının qırılmadığını nəzər alsaq IX-X əsrlərdə Ərdəbilin əhalisinin 300 mini ötdüyünü söyləyə bilərik. Həmidullah Qəzvini Ərdəbilin soyuq iqlimə malik olduğunu, Savalan dağından axıb gələn çayın şəhəri su ilə təchiz etdiyini, bu suyun həzm üçün xeyli yararlı olması səbəbiylə ərdəbillilərin qarınqulu olduqlarını yazır. Müəllif həmçinin şafi’i məzhəbində olan şəhər əhalisinin şeyx Səfiyəddin Ərdəbiliyə dərin ehtiramla yanaşdıqlarını yazır 149
. Azərbaycana səyahət etmiş Şəmsəddin əl-Məqdisi (947-990) ərdəbillilərin başqa məzhəbdən olanlara qarşı dözümsüz, eyni zamanda məkrli və qafil insanlar olduğunu
142 QƏZVİNİ, Nüzhətü'l-Qülub, s. 85. 143 Həmin əsər, s. 83. 144 Bu haqda ətraflı məlumat üçün bax: NƏSİROV, Raşidi Xəlifələr...., s. 53. 145 ARTAMONOV, İstoriya Xazar, s. 213-214; BÜNYADOV, Azərbaycan VII-IX Əsrlərdə, s. 108, Bakı 1989. 146 Hüdudü’l-Aləm, s. 119-120. [ َ٤تقنأ
... ىِٞٓ هورٍٓ دٗاً ٕاع٤تنلآ ]
147 VƏLİXANLI, həmin əsər, s. 95. 148 İmadəddin İsmayıl ibn Ömər İBN KƏSİR, Bidayə və’n-Nihayə, (Trc. M. Keskin), C. XI, s. 130-131, 155-156, İstanbul 1994. 149
Nüzhətü’l-Qülub, s. 83-84. yazır 150
. Əcaibü’d-Dünya müəllifi isə ərdəbillilərin səxavətli və əliaçıq insanlar olduğunu qeyd edir 151 . İbn Miskəveyh Ziyari hökmdarı Vəşmgirin (934-967) səkərdələrindən Ləşkərinin 938-ci ildə Ərdəbilə hücumunu təsvir edərkən cəsur, dözümlü və mətin insanlar olan ərdəbillilərin silahdan istitifadədə mahir olduqlarını və düşmənə əzmlə müqavimət göstərdilərini yazır 152
. Yaqut əl-Həməvi də Ərdəbilə səyahət etdiyini, onun bu şəhəri tərk etməsindən sonra moğolların Ərdəbilə hücum etdiklərini, şəhər əhalisinin igidliklə düşmənə müqavimət göstərdiklərin yazır. Müəllif qeyd edir ki, şəhər müdafiəçiləri iki dəfə moğolların hücumunu dəf etmiş və şəhərə soxulan düşməni geri oturtmuşdular. Üçüncü hücum vaxtı moğollar Ərdəbili zəbt edərək şəhər əhalisinin tamamına yaxınını qılıncdan keçirmişdilər. Belə ki, yalnız gizlənə bilənlər sağ qalmışdılar 153
. Həmidullah Qəzvini Gəncə şəhərinin təməlinin h. 39-cu (659) ildə qoyulduğunu qeyd etsə də bu məlumat digər mənbələrlə müqayisə edildikdə özünü doğrultmur 154
. M. Kalankatuklu Gəncənin Arran və Ərməniyyə valisi Muhəmməd ibn Xalid ibn Yəzid tərəfindən 846/7-ci ildə inşa edildiyini yazır 155
. Şirvan və əl-Bab Tarixində isə Muhəmməd ibn Xalidin bu şəhəri h. 245-ci (859) ildə bina etdiyi bildirilir 156 . Ehtimal ki, Gəncə başlanqıcda hərbi məqsədlər üçün tikilmiş şəhərcik və ya düşərgə idi. Çünki onun inşa edildiyi dövr cənubi Qafqazda, daha dəqiq desək Gürcüstanda xilafət əleyhinə çıxışların baş verdiyi bir dövr idi. Xalid ibn Yəzid, onun oğlu Muhəmməd və Buğa əl- Kəbir kimi sərkərdələr bu qiyamları yatırmaq üçün Tiflis və onun ətrafında hərbi əməliyyatlar keçirmişdilər 157
. Bu səbəbdən də yaşayış məntəqəsi kimi uzun müddət əhəmiyyət kəsb etmədiyi üçün IX-X əsr coğrafiyaşünasları Gəncə haqqında təfsilatlı məlumat verməmişdirlər 158
. 944-cü ildə Bərdənin ruslar tərəfindən viran edilib xaraba qoyulmasından sonra Gəncə ön plana çıxmış və Azərbaycanın şimalındakı inzibati və
150
Əhsənü't-Təqasim, s. 186. [ ةٛامُٔا َٛأ ٕٝنمؼ٣ لاٝ ،ةهاٞؼُا ٢ك ٕٝهظ٘٣ لا حِلؿٝهٌٓ َٛأ ] ; həmçinin bax: VƏLİXANLI, həmin əsər, s. 95. 151
Əcaibü’d-Dünya, s. 179. 152
Təcaribü’l-Üməm, C. IV, s. 442. 153
Mu’cəm, C. I, s. 93. 154
Nüzhətü’l-Qülub, s. 93. 155
Albaniya Tarixi, s. 197-198. 156
Vladimir MİNORSKİY, İstoriya Şirvana i Derbenta X-XI vekov, (Trc. A. Əlizadə), s. 47, Moskva 1963. 157
Bu haqda ətraflı məlumat üçün bax: BÜNYADOV, həmin əsər, s. 193 və davamı. 158
BARTOLD, Soçineniya, C. III, s. 405. iqtisadi mərkəzə çevrilməyə başlamışdı. Şəddadilərin paytaxt şəhərinə olduqdan sonra Gəncə daha da sürətlə inkişaf etmiş, təkcə Azərbaycanın deyil, regionun iri iqtisadi- ticari, həmçinin elm və mədəniyyət mərkəzinə çevrilmişdi. Bunu Gəncədə yetişmiş alimlərin təvəllüd və vəfat tarixlərinə diqqət yetirərək də görmək mümkündür. Gəncənin tanınmış elm xadimlərinin böyük əksəriyyəti XI-XIII əsrlərdə yaşamışdılar. Bu da onu göstərir ki, bu əsrlərdə Gəncə özünün ən parlaq dövrünü yaşamışdı. 1053-cü ildə Şəddadi hökmdarı I Əbü’l-Əsvar Şavur ibn Fəzl (1049-1067) Gəncənən ətrafında möhkəm qala divarları tikdirmiş, ona dəmir darvazalar qoydurub qalanın ətrafında dərin xəndək qazdırmışdı 159
. Beləcə Gəncə alınmaz qalaya çevrilmişdi. Gürcü çarlığının güclənməsi fonunda Gəncənin əhəmiyyəti daha da artmışdı. Çünki Gəncə artıq sadəcə Azərbaycanın deyil, bütün İslam dünyasının şimalının təhlükəsizliyinin təminatında mühüm rol oynayırdı. Azərbaycan Atabəylərinin hakimiyyəti dövründə Gəncə tez-tez gürcülərin hücumuna məruz qalırdı. H. 534-cü (1139) ildə baş vermiş güclü zəlzələ Gəncədə böyük dağıntı və insan tələfatına səbəb olmuşdu. İbnü’l-Əsir bu zəlzələ vaxtı Gəncədə 230 mindən çox insanın öldüyünü yazır 160
. Gəncənin düşdüyü ağır vəziyyətdən sui istifadə edən gürcü çarı Demetre şəhərə hücum edərək sağ qalan insanların bir qismini öldürüb bir qismini əsir aparmışdı. Onlar dağıntılar altında qızıl və gümüş axtararaq çoxlu qənimət ələ keçirmişidlər. Lakin ailəsi də bu zəlzələdə vəfat etmiş Böyük Səlcuqluların Arran canişini Qara Sunqur ordusu ilə yetişib Gəncə yaxınlığında gürcü ordusunu ağır məğlubiyyətə uğratmışdı. O, bununla da kifayətlənməyib arxa-arxaya Gürcüstana iki hərbi yürüş etmiş, bol qənimət və əsirlə geri qayıtmışdı. M. Qoş yazır ki, Qara Sunqur gürcüləri dəhşətə gətirib tir-tir əsməyə məcbur etdi 161
. Vali 2-3 il ərzində təbii fəlakətin bütün ziyanını aradan qaldırmış, Gəncə əvvəlki gözəlliyi ilə bərpa edilmişdi 162 . 1220-ci illərdə moğollar bir çox şəhər və ölkələri tutub dağıltıqları halda Gəncəyə hücum etməyə cəsarət etməmişdilər. İbnü’l-Əsir yazır ki: ‚moğollar Gəncə əhalisinin qəhrəmanlığını, gürcülərə qarşı apardıqları müharibələri eşitmiş, onların xarici hücumlara necə şiddətli müqavimət göstərdiklərini
159 GÖYÜŞOV, həmin əsər, s. 141. 160 Kamil fi’t-Tarix, C. XI, s. 75-76. Mxitar Qoşa görə bu zəlzələ 30 sentyabr 1139-cu ildə şənbə günü baş vermişdi. Alban Salnaməsi, (Trc. Z. Bünyadov), s. 245, Bakı 1993. 161
QOŞ, həmin əsər, s. 246; BÜNYADOV, həmin əsər, s. 188-189. 162
Yenə orada. öyrənmişdilər. Həqiqətən Gəncə son dərəcə möhkəm qala divarlarına sahib idi və buranı ələ keçirmək asan deyildi. Bunu bacarmayacaqlarını anlayan moğollar Gəncəyə xəbər göndərərək pul və paltar tələb etmişdilər. Gəncəlilərin onların istədiklərini vermələrində sonra moğollar oradan getmişdilər‛ 163 . Azərbaycan Atabəyləri Dövlətinin süqutundan (1225) ölkənin moğolların istilasına uğramasına (1239) qədərki dövrdə Gəncə Cəlaləddin Xarəzmşahın (öl.1231) hakimiyyəti altında olmuşdu. Antik mənbələrdə adı Fraata kimi çəkilən Marağa orta əsrlərdən etibarən indiki adı ilə tanınmağa başlamışdı. Marağa
[
] ərəb dilində heyvanların ağnaşdıqları yer mənasını ifadə edir 164
. Güman ki, Əhməd əl-Bəlazurinin nəql etdiyi rəvayət də buna əsaslanır. Müəllif bu yerin əvvəllər Əfrahrud [ قٝهٛاهكا
] adlandığını yazır. Azərbaycan və Ərməniyyə valisi Mərvan ibn Muhəmməd burada hərbi düşərgə salmış, orduya məxsus heyvanların ağnaşdığı yer olduğu üçün buranın adı Marağa olaraq qalmışdı 165 . Yaqut əl-Həməvi də eyni rəvayəti öz əsərində qeyd etmişdir 166
. X əsr səyyahı əl-İstəxri bu şəhəri bəyənmiş və onun həqiqətən gözəl şəhər olduğunu, orada bol məhsul yetişdiyini qeyd etmişdir 167
. Əcaibü’d-Dünya müəllifi (XIII əsr) Marağadakı Azər Quşəsp adlı atəşgahının məcusilərin ziyarətgahı olduğunu yazır. Çibanı olanlar mehrigan (novruz) günü oraya gedib küldən bir az götürüb bənövşə yağı ilə qarışdırıb yaralarına sürtürlərmiş 168 . İbn Xordadbeh Azər Quşəsp adlı od məbədinin Şiz şəhərində olduğunu yazmışdır 169
. Ehtimal ki, bu Şiz ilə Marağanın bir-birinə çox yaxın olması səbəbiylədir. Əbdürrəşid Bakuvi də Marağa haqqında məlumat verərkən ‚Orada qədimdən məcuslardan qalan mədrəsələrin (təlim yerləri-E.N) və başqa binaların xarabalıqları var‛ yazır 170 . Sözü gedən məbəd atəşpərəstlər üçün dinlə yanaşı siyasi əhəmiyyət də kəsb edirdi. Belə ki, taxta yeni oturan Sasani şahları paytaxt Mədaindən piyada gələrək bu məcusi məbədini ziyarət etmək məcburiyyətində idilər 171 .
163
Kamil fi’t-Tarix, C. XII, s. 337-339. 164
SARI, Arapça-Türkçe Lugat, s. 1429. 165
BƏLAZURİ, Fütuhü’l-Büldan, s. 461. 166
Mu’cəmü’l-Büldan, C. VI, s. 152. [ اٜ٤ك ؽهٔرذ ٚتاؽصأ باٝق ٝ ٚتاٝق دٗاٌك ] . Həmçinin bax: VƏLİXANLI, həmin əsər, s. 96. 167 Məsalik, s. 73. 168 Əcaibü’d-Dünya, s. 159. 169 Məsalik, s. 38. يٞعُٔا ك٘ػ ]
[ نكوُا ْ٤ظػ ٞٛٝ ًَْ٘شُظنَلأ ناٗ د٤ت اٜتٝ ى٤شُاٝ 170
Təlxisü’l-Asar, s. 105. 171
Vasiliy BARTOLD, ‚Azerbaycan ve Ermenistan‛, (Trc. İ. Aka), AÜTAD, VIII/14, Ankara 1963, ss. 77-87. Moğol hücumu vaxtı Marağa tamamilə dağıldılmış, əhalisi qılıcdan keçirilimişdi. Moğolların Marağaya ilk hücumu 30 mart 1221-ci ildə baş vermişdi. Şəhər xalqının inadla müqavimət göstərməsinə baxmayaraq moğollar Marağanı alıb dəhşətli qətliam törətmişdilər. Onlar aldıqları əsirləri ‚moğollar getdilər‛ deyə bağırmağa məcbur edərək gizlənənləri də ortaya çıxarmış və qətlə yetirmişdilər. Beləcə Marağa əhalisinin edmək olar ki, hamısı öldürülmüşdü. Moğollar daşıya bildikləri malları talan etmiş, apara bilmədiklərini isə oda vermişdilər 172
. Həmidullah Qəzvini Marağanın əvvələr Azərbaycanın paytaxtı olduğunu, indi (XIV əsr) isə öz yerini Təbrizə buraxdığını qeyd edir 173
. Müəllif həmçinin yazır: ‚Buranın əhalisi türk irqinə bənzər ağbənizdir. Əksəriyyəti hənəfi məzhəbinə mənsubdur. Onlar ərəb dili ilə qarışmış pəhləvi (azəri-E.N) dilində danışırlar‛ 174
. Həmidullah Qəzvini Marağa ətrafında dənli bitkilər, pambıq, üzüm və s. meyvələrin yetişdirildiyini, Marağa şəhəri və vilayətindən dövlət xəzinəsinə illik 255.500 dinar vergi daxil olduğunu yazır. Müəllif həmçinin Nəsrəddin Tusinin Hülagü xanın dəstəyi ilə Marağada inşa etdirdiyi rəsədxanadan da bəhs edir 175
. Yaqut əl-Həməvi qədim yunan coğrafiyaşünası Ptolomeyin (II əsr) Mərənd haqqında məlumat verərək bu şəhərin uzunluq və en dairələrini qeyd etdiyini bildirir. O, həmçinin yazır ki, Mərənd Azərbaycanın məşhur şəhərlərindəndir və Təbrizlə arasında iki günlük məsafə var 176
. İbn Xordadbeh Təbriz ilə Mərəndə arasında 10 fərsəx (56,85 km) məsafə olduğunu yazır 177 . Əhməd əl-Bəlazuri (IX əsr) Mərəndin kiçik bir kənd olduğunu, gəlmə yəmənli ərəblərdən Əbu Bəis əl-Əzdinin orada məskunlaşdığını, orada möhkəm divarları olan qala tikdirdiyini, bu yerlərdə ondan sonra oğlu Bəisin və onun oğlu Muhəmməd ibn Bəisin hakim olduqlarını qeyd edir 178
. Muhəmməd ibn Bəis həmçinin Təbriz və Şahi qalalarının da sahibi idi 179 . IX əsrin birinci yarısında xürrəmi üsyanı davam edərkən Muhəmməd ibn Bəis sahib olduğu qala və istehkamları Babəkə
172 İBNü’l-ƏSİR, Kamil fi’t-Tarix, C. XII, s. 332-333. 173 Həmidullah Mustəvfi QƏZVİNİ, Nüzhətü’l-Qülub, (Trc. G. Le Strange), s. 78, London 1919. 174 Həmin əsər, s. 88. 175 Yəni orada. 176 YAQUT əl-HƏMƏVİ, Mu’cəmü’l-Büldan, C. VI, s. 176. 177 Məsalikü’l-Məmalik, s. 68. 178 BƏLAZURİ, Fütuhü’l-Büldan, s. 462. 179 Seyidağa ONULLAHİ, XIII-XVII Əsrlərdə Təbriz Şəhəri, s. 41, Bakı 1982. təslim etmişdi. Lakin Abbasilərin xürrəmi üsyanını yatırmaqda əzmli olduğunu görüb müttəfiqi Babəkdən ayrılmış və yenidən xilafətin xidmətinə daxil olmuşdu 180 . XIII əsrin əvvəllərində Azərbaycanda olmuş Yaqut əl-Həməvi yazır ki, indi Mərəndin xarabalıqları qalıb və gürcülər Azərbaycana hücum etdikləri vaxt bu şəhərin əhalisini əsir apardıqları üçün indi orada heç kim yaşamır 181
. Belə məlum olur ki, Mərənd bu hücumdan sonra uzun müddət yarıdağılmış vəziyyətdə qalmışdır. Çünki Həmidullah Qəzvini (XIV əsr) Mərəndin böyük şəhər olduğunu, onun qala divarlarının uzunluğunun 8000 addım (6,43 km) olduğunu, lakin indi bu divarların sadəcə yarısının dağılmadan qaldığını yazır. O, həmçinin qeyd edir ki, Mərənd ətrafında 60 kənd var. Mərənd torpaqlarının məhsuldar olduğunu yazan müəllif qeyd edir ki, burada pambıq, üzüm, qaysı və heyva becərilir. Kəndləri ilə birlikdə Mərəndin Elxanilərin xəzinəsinə verdiyi illik verginin miqdarı 24 min dinar olmuşdu 182 .
şəxslər ‚Miyanəci‛ nisbəsi ilə tanındıqları üçün, bir çox hallarda, yanlışlıqla şəhərin adı ‚Miyanəc‛ kimi qeyd olunmuşdur. Halbuki şəhərin adı Miyanədir. İstər ərəb, istərsə də fars dillərində nisbə tərtib olunarkən dilin qrammatik xüsusiyyətlərinə diqqət yetirilir. Məsələn Gəncə və Baku şəhərlərinin adları saitlə bitdiyi üçün sonuna ‚i‛ samiti əlavə olunmur. Əks təqdirdə Gəncəi və ya Bakui kimi əcaib forma meydana çıxa bilər. Araya ‚vav‛
[ ٝ ] samiti əlavə olunaraq Gəncəvi, Bakuvi nisbələri meydana gətirilir. O cümlədən Miyanə sözü də saitlə bitdiyi və bu şəhərə aid edilən nisbə ‚Miyanəi‛ ola bilməyəcəyi üçün araya ‚cim‛ [ ض ] samiti əlavə olunaraq ‚Miyanəci‛ nisbəsi alınmışdır. Fəqət niyə ‚vav‛ deyil ‚cim‛ samiti? Düşünürük ki, bu Miyanə sözünün fasrca olması səbəbiylədir və farsca Miyanəgi [ یگٗا٤ٓ
] nisbəsi ərəbcə yazıldığı zaman, bu dildə ‚g‛ səsi və hərfinin olmaması səbəbiylə, ‚c‛ya dönmüşdür. Eynən ‚Azərbaygan‛ sözünün ərəbcə ‚Azərbaycan‛ yazılması kimi. Eyni mülahizəni ‚Xunəci‛ nisbəsinə də aid etmək olar. Xunə, yəni qədim azəricədə ev mənasını ifadə edən bu şəhərin adına nisbə tərtib edilərkən ‚Xunəgi‛, ərəbcə yazılışı ilə ‚Xunəci‛ formasını almışdır. Ümimiyyətlə şəhər adlarından nisbə tərtib edilərkən bəzən həmin şəhərin adının ‚tanınmaz‛ hala
180 BÜNYADOV, həmin əsər, s. 235, 246. 181 YAQUT əl-HƏMƏVİ, Mu’cəmü’l-Büldan, C. VI, s. 176. 182 QƏZVİNİ, Nüzhətü’l-Qülub, s. 89. düşdüyünü görürük. Məsələnə əslən İranın Rey şəhərindən olanların ‚Razi‛, Mərv şəhərindən olanların isə ‚Mərvəzi‛ nisbəsi ilə tanındıqları kimi. Yaqut əl-Həməvi Miyanə şəhəri haqqında söz açarkən bu şəhərin adının farsca ‚ara‛ mənasını ifadə etdiyini, Təbriz ilə Marağa arasında yerləşdiyi üçün bu adla tanındığını, adı çəkilən bu üç şəhərin coğrafi mövqelərinə görə üçbucaq təşkil etdiyini qeyd edir 183
. Deyə bilərik ki, Yaqut əl-Həməvi burada bir qədər yanılıb. Çünki Miyanə Təbriz ilə Marağa arasında yerləşmir. Bu üç şəhər arasında qalan sahə isə həqiqətən üçbucağa bənzəyir. Ola bilsin ki, Miyanə Marağa ilə Ərdəbil 184 və ya Marağa ilə Xalxal arasında yerləşdiyi üçün bu adı almışdı. X əsr coğrafiyaşünasları əl-Məqdisi 185
və əl-İstəxrinin əsərlərində bu şəhərin adı çəkilir. əl-İstəxri Ərdəbildən Miyanəyə 20 fərsəx (113,7 km), Miyanədən Xunəyə 7 fərsəx (39,79 km) məsafə olduğunu yazır 186
. XIV əsr müəllifi Həmidullah Qəzvini isə Miyanənin bir vaxtlar əhəmiyyətil şəhər olduğunu, indi isə böyüklüyünə görə kəndi xatırlatdığını yazır 187
. Ehtimal ki, XIII əsrin əvvəllərində gürcülərin, xarəzmlilərin, sonra isə moğolların Azərbaycana etdikləri dağıdıcı yürüşlərin ağır nəticələri, bir çox şəhər kimi, Miyanədən də yan keçməmişdir. Bəlazuri əsərində Sasani şahı Ənuşirvanın (I Xosrov) Bəsfürrəcan torpağında Nəşəva, yəni Naxçıvan şəhərini bina etdiyini yazır 188
. Həmidullah Qəzvini isə bu şəhərin təməlinin Sasanilərdən Bəhram Çubinin (590-591) qoyduğunu yazır 189 . Ümuniyyətlə orta əsr ərəbdilli mənbələrində Naxçıvan sözünün müxtəlif yazılışlarına rast gəlirik. Bəlazuri, İstəxri, İbn Xordadbeh kimi IX-X əsr müəlliflərinin əsərlərində şəhərin adı daha çox Nəşəva [ َٰٟٞشَٗ Yüklə 4,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|