Orta Əsrlərdə Yaşamış azərbaycanli aliMLƏR
Yüklə 4,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
ٰ ] 190 , bu diyarda yetişmiş tanınmış şəxsiyyətlərin isə Nəşəvi [ ١ٞشٗ ] nisbəsi ilə tanındığını görürük. Onu da qeyd edək ki, klassik ərəb coğrafiyaşünaslarının əsərlərində şəhərin adı Naxçıvan kimi qeyd olunur, vilayət isə Bəsfürrəcan kimi tanınırdı. Sonrakı əsrlərdə isə Nəxcuvan [ ٕاٞعفٗ
] , Nəqcuvan [ ٕاٞعوٗ
] ,
183 Mu’cəmü’l-Büldan, C. VI, 368. ‚Miyan‛ sözü pəhləvi dilində ‚orta, ara, iç‛ mənalarını ifadə edir. Bax: Mehmet KANAR, Büyük Farsça-Türkçe Sözlük, s. 631, İstanbul 1993. ; S. KLEVTSOVA, Russko-Persidskiy Slovar, s. 663, Tehran 1374. 184 BARTOLD, ‚Azerbaycan ve Ermenistan‛. 185 Əhsənü’t-Təqasim, s. 190. 186 Məsalikü’l-Məmalik, s. 76. 187 Nüzhətü'l-Qülub, s. 88. 188 BƏLAZURİ, Fütuhü’l-Büldan, s. 274. 189 Nüzhətü'l-Qülub, s. 90. 190 İBN XORDADBEH, Məsalik, s. 82; İSTƏŞRİ, Məsalik, s. 76; BƏLAZURİ, Fütuhü’l-Büldan, s. 247. Nəqşuvan [ ٕاٞشوٗ ] formasında da yazıldığının da şahidi oluruq. Belə fərqli yazılışların meydada çıxmasının əsas səbəbi fikrimizcə ərəb dilində ‚ç‛ səsinin və hərfinin olmaması, həmçinin şəhərin adının bir qədər uzun olmasıdır. Bu səbəbdən də ərəb müəlliflər şəhərin adını tələffüz etdikləri kimi, ‚Nəşəva‛ formasında qeyd etmişdilər. Naxçıvan Həbib ibn Məsləmə əl-Fıhrinin (ا) başçılıq etdiyi xilafət ordusu tərəfindən döyüşsüz fəth olunaraq xilafətə birləşdirilmişdi. Həbib ibn Məsləmə ilə Naxçıvan ağsaqqalları arasında əhdnamə bağlanmışdı. Əhməd əl-Bəlazuri bu əhdnamənin, yuxarıda haqqında danışdığınız, Düveynlə bağlananla eyni şərtləri ehtiva etdiyini yazır
191 . Yaqut əl-Həməvi deyir: ‚Nəşəva...Azərbaycanda şəhərdir. Bəzilərinə görə isə Arranın Ərməniyyə ilə həmsərhəd olan şəhəridir. Xalq arasında Naxcuvan və ya Naqcuvan da deyirlər...‛ 192 . Əbdürrəşid Bakuvi yazır: ‚Naqcuvan...divarları və içqalası (əhmədək-E.N) olan Azərbaycanda gözəl şəhərdir. Şəhər düzənliyin ortasında yüksək yerdə bina olunub. Bu yerdən Araz çayı görünür. Bağlı-bostanlı, meşəli, meyvəli və çörəkli yerdir. Havası təmiz, suyu şirindir...‛ 193
. Əcaibü’d-Dünya müəllifi isə yazır: ‚Deyilənlərə görə Sən’ada (Yəmən-E.N) üzümün 70 çeşidi yetişir. Fəqət Naxçıvanda yetişən ləzzətli və zərərsiz üzüm kimisi heç yerdə yoxdur. Nə qədər yeyilsə də zərəri olmur‛
194 .
Naxçıvan orta əsrlərdə ən parlaq günlərini Azərbaycan Atabəyləri dövündə yaşamışdı. Eldənizli hökmdarları şəhərin abadlığı, iqtisadi, ictimai, elmi və mədəni tərəqqisi üçün böyük işlər görmüşdülər. Bu dövrdə Naxçıvanda bir sıra mühüm əhəmiyyətli binalar, o cümlədən elm ocaqları, mədrəsələr tikilib istifadəyə verilmişdi. Adak. Z. Bünyadov Naxçıvanın Eldənizlilər dövründəki həyatı barədə ətraflı tədqiqat aparmışdır 195
. Azərbaycanın bir sıra şəhərləri kimi Naxçıvan da moğol işğalı vaxtı çoxsaylı insan tələfatı ilə müşayət olunmuş ağır dağıntıya və tənəzzülə məruz qalmışdı. Lakin Həmidullah Qəzvinin verdiyi məlumatlardan moğol işğalının ardınca gələn Elxanilərin hakimiyyəti illərində Naxçıvanın, ətrafındakı Əcnan, Ordubad, Azad və Maku kimi yaşayış məntəqələri ilə birlikdə, dirçəldiyi və yenidən abadlaşdığı məlum olur. Müəllif
191
BƏLAZURİ, Fütuhü’l-Büldan s. 247. Ətraflı məlumat üçün bax: NƏSİROV, Raşidi Xəlifələr....s. 75-76. 192
YAQUT əl-HƏMƏVİ, Mu’cəm, C. VI, s. 421, 437. 193
Əbdürrəşid ibn Saleh əl-BAKUVİ, Təlxisü’l-Asar və Əcaibü’l-Məlikü’l-Qəhhar, (Trc. Z. Bünyadov), s. 132, Bakı 1992. 194
Əcaibü’d-Dünya, s. 101. 195
BÜNYADOV, Azərbaycan Atabəyləri..., s. 189-193. Naxçıvan sözünü ‚Nəqşi-cahan‛, yəni aləmin naxışı kimi izah edir və bu yerin əhalisinin şafi’i məzhəbində olduqlarını qeyd edir 196 . H. Qəzvini Naxçıvandakı binaların böyük əksəriyyətinin bişmiş kərpicdən inşa ediliyini, Naxçıvan yaxınlığında Əlincə, Təğmar, Fəğan və Sürmari kimi möhkəm qalaların yerləşdiyini qeyd edir. Qəzvini həmçinin Azad qəsəbəsi sakinlərinin kobud və qəddar təbiətli olduqlarını yazır
197 . XIII əsrdə yaşamış tanınmış sufi şeyxi Əvhədəddin Kirmani də Naxçıvanda səfərdə ikən, şeyx olduğu bilinmədiyi üçün, bir neçə dəfə möhkəmcə döyülmüşdü. Onu döyənlər şeyx olduğunu biləndən sonra dərin peşmançılıq hiss etmiş və onun müridi olmuşdular 198
. Əcaibü’d-Dünya müəllifi isə XIII əsrdə Naxçıvan haqqında yazır: ‚Bu Azərbaycandakı böyük və rifah içindəki şəhərlərdən biridir. Hündürlükdə mövqe tutub və güclü istehkamlarla əhatə olunub. Naxçıvanda çoxlu saraylar, imarətlər və eyvanlar var. Şəhərin yaxınlığındakı qalada mədrəsə, məscid və minarə var. Qalanın içində həmçinin bulaq var. Buradakı bütün binalar bişmiş kərpic və kəcdən inşa edilmişdir. İmarətlərin çoxu üç və dörd mərtəbəlidir və qəsri xatırladırlar. Sünni və şafi’i məzhəbində olan Naxçıvan əhalisi yaraşıqlı və xoşxasiyyətli insanlardır. Onlar cəsur, İslam uğrunda vuruşan, sərrast ox atan, qonaqpərvər və nitq söyləməkdə mahirdirlər‛ 199
. Orta əsr ərəbdilli müəlliflərin əsərlərində rast gəlinməsə də XIV əsr müəllifi Həmidullah Qəzvini öz əsərində Qarabağ və onunla Azərbaycanın digər yaşayış məntəqələri arasındakı məsafələr haqqında məlumat verir 200 . Bu da onu göstərir ki, artıq XIII-XIV əsrlərdə Qarabağ adı coğrafi məkan kimi tarix və coğrafiya kitablarında qeyd olunmağa başlamışdı. V. Bartold moğol işğalından sonrakı dövrdən etibarən Arranın cənub hissəsinin türkcə Qarabağ adı ilə tanınmağa başladığını yazır 201
. Çar Rusiyasının işğalından sonrakı dövrlərdə Qarabağın tarixiylə bağlı əsərlər yazan azrbaycanlı müəlliflər coğrafi məkan kimi Qarabağın hüdudları haqqında məlumat vermişdirlər. Mirzə Camal Cavanşir yazır: ‚Qədim tarix kitablarının yazdığına görə
196
QƏZVİNİ, Nüzhətü’l-Qülub, s. 90-91. 197
Yenə orada. 198
Muhəmməd SİVASİ, Mənaqibi-şeyx Əvhədəddini-Kirmani, s. 132, Tehran 1369 199
Əcaibü’d-Dünya, s. 244. 200
Nüzhətü’l-Qülub, s. 173-174. 201
Soçineniya, C. III, s. 335. Qarabağ vilayətinin sərhəddi belədir: cənub tərəfdən Xudafərin körpüsündən Sınıq körpüyə qədər-(sərhəd) Araz çayıdır. İnki Sınıq körpü Qazax, Şəmsəddin və Dəmirçi- Həsənli camaatı arasındadır və Rusiya dövləti məmurları onu rus istilahilə Krasnıy most, yəni Qızıl körpü (Qırmızı körpü-E.N) adlandırırlar. Şərq tərəfdən (sərhəd) Kür çayıdır ki, Cavad kəndindən Araz çayına qovuşaraq gedib Xəzər dənizinə tökülür. Şimal tərəfdən Qarabağın Yelizavetpolla (Gəncə-E.N) sərhəddi Kür çayına qədər-Goran çayıdır və Kür çayı çox yerdən keçib Araz çayına çatır. Qərb tərəfdən Kuşbək, Salvartı və Ərikli adlanan uca Qarabağ dağlarıdır‛ 202 . Mir Mehdi Xəzani, Rzaqulu bəy Mirzə Camal oğlu kimi müəlliflər də Qarabağın hüdudlarını yuxarıda göstərildiyi kimi qeyd etmişdirlər 203 . Göründüyü kimi Qarabağın şərq və cənub sərhədləri qədim Arranın sərhədləri ilə demək olar ki, eynidir. Yəni Kür və Araz çayları həm orta əsrlərdə Arranın, həm də yaxın çağda Qarabağın təbii hüdudu olmuşdular. Lakin şimal və qərb sərhədlərində bir qədər dəyişiklik var. Bəylərbəyi Ziyadoğlunun 1736-cı ildə Nadirqulu xanın Muğanda şah elan edilməsinə qarşı çıxması səbəbilə Nadir şah (1736-1747) Borçalı mahalını Gəncə bəylərbəyliyindən alıb gürcü Kartli-Kaxeti çarlığına peşkəş etmişdi. Bundan sonra da Arranın Xrami çayından şimalda qalan torpaqları Gürcüstan ərazisi kimi tanınmağa başlamışdı. Bir vaxtlar Araz çayının mənbəyinə qədər uzanan Arranın qərb sərhədləri isə təqribən indiki Azərbaycan-Ermənistan sərhəddini təşkil edən dağ silsilələrinə qədər geriləmişdi. Buradan belə nəticə çıxara bilərik ki, Arranda müsəlman əhalinin sıx yaşadığı hissə Qarabağ adı ilə tanınmağa başamışdı. Xristian əhalinin daha sıx yaşadığı qərbi Arran torpaqları isə Qarabağa aid edilməmişdir. Keçən əsrlər ərzində qriqoryanlaşdırma və erməniləşdirmə prosesi sayəsində Arranın xristian əhalisi erməniləşməyə məruz qalmışdı. XIX əsrin ilk rübündə cənubi Qafqazı işğalı etdikdən sonra Rusiya İran və Osmanlı dövlətləri ərazisindəki erməniləri kütləvi şəkildə Azərbaycanın şimal-qərb bölgələrinə, İrəvan, Naxçıvan və Qarabağa köçürmüşdü. Məqsəd İran və Osmanlı sərhədlərində Rusiya imperyasının etimad göstərdiyi xristian əhalinin sayca çoxluğunu təmin etmək idi. Türkmənçay müqaviləsinin (10 fevral 1928) bağlandığı il sadəcə may ayında 8000 erməni ailəsi qərbi
202
MÜŞTƏRƏK, Qarabağnamələr, C. I, s. 107-108, Bakı 1989. 203
MÜŞTƏRƏK, Qarabağnamələr, C. II, s. 98-99, 205-206, Bakı 1991. Azərbaycana köçürülmüşdü 204
. Rus işğalının ilk 7 ilində köçürmə siyasəti nəticəsində ermənilərin qərbi Azərbaycandakı sayı 57,226 nəfərə çatdırılmışdı 205 . Buna baxmayaraq qərbi Arranda müsəlman türklər hər zaman əhalinin böyük əksəriyyətini təşkil etmişdilər. XIX əsrin birinci yarısında cəmi 11,463 əhalisi olan İrəvanın Şaqar, Təpəbaşı və Dəmirbulaq səmtlərində 7,331 müsəlman türk, 2,369 yerli erməni, 1,715 İrandan köçürülmüş erməni, 45 Anadoludan köçürülmşü erməni, 3 nəfər isə qeyri millətin nümayəndəsi yaşayırdı 206
. Sonrakı dövrlərdə şərqi Arranın dağlıq hissəsi dağlıq Qarabağ, düzənlik hissəsi isə aran Qarabağ adı ilə tanınmağa başlamışdı. Haqqında IX-X əsr müəlliflərinin məlumat verdikləri Səlmas Azərbaycanın qərbində, Anadolu torpaqları ilə səmsərhəd ərazidə yerləşir. Səlmas, Xoy ilə birlikdə, Azərbaycanda İslamın ilk qəbul edildiyi şəhərdir. 639-cu ildə Van gölü ətrafındakı Ərməniyyə torpaqlarının fəth edən İyaz ibn Ğənəm (ا) bir müddət sonra Xoy və Səlmas şəhərlərini də ələ keçirmişdi. əl-Vaqidi (747-823) yazır ki, az bir qismi istisna olmaqla Xoy və Səlmas əhalisi İslamı qəbul etmiş və bu dini öyrənmək üçün müsəlmanlardan müəllimlər istəmişdilər 207
. IX-X əsr coğrafiyaşünas və səyyahları Səlmas haqqında, ətraflı olmasa da, məlumat verirlər. Görünür bu dövrdə Səlmas elə də böyük olmayan, ölkənin siyasi, iqtisadi və mədəni həyatında mühüm rol oynamayan şəhər idi. XIII əsr müəllifi Yaqut əl-Həməvi isə Səlmasın moğol işğalçıları tərəfindən demək olar ki, tamamilə dağıldıldığını bildirir 208
. Həmidullah Qəzvininin verdiyi məlumatlardan Elxanilərin hakimilyəti illərində Səlmasın dirçələrək abadlaşdığını öyrənirik. Müəllif şəhərin dağılmış qala divarlarının Elxanilərin vəziri Tacəddin Əlişah Təbrizi tərəfindən bərpa edildiyini və Səlmasın qala divarlarının uzunluğunun 8000 addım (6,43 km) olduğunu yazır. O, Səlmas əhalisinin qatı dindar sünni olduqlarını yazır 209
. Müəllif həmçinin səlmaslılarla qonşuluqda yaşayan kürdlər arasında uzun zamandan bəri davam edən düşmənçilik və müharibənin olduğunu qeyd edir. Düşmənçiliyin nəsldən
204 Sergey QLİNKA, Opisaniye Pereseleniya Armyan Azerbaydjanskix v Predelı Rossii, s. 92, Moskva 1831. 205 İvan ŞOPEN, İstoriçeskiy Pamyatnik Sostoyaniya Armyanskoy Oblasti v Epoxu Yeyo Prisoyedineniya k Rossiyskoy İmperii, s. 539-540, St.Peterburq 1852. 206
ŞOPEN, həmin əsər, s. 543-546. 207
Əbu Abdullah Muhəmməd ibn Ömər əl-VAQİDİ, Fütuhü’ş-Şam, (Nşr. Ə. Əbdürrəhman), C. II, s. 169, Beyrut 1997. [ ِّْٜٗٞٔؼ٣ اًلااظن ٖ٤ٍُِٔٔا ٖٓ سؼؼتٝ َ٤ِوُا لائ اِٜٛأ ٌِْأك ضنلأا يِذ ٢ِؼ٣ آٝ يأٌِ ٝ ٟٞـ ٠ُا ضا٤ػ سؼتٝ ] . Bu haqda daha ətraflı məlumat üçün bax: NƏSİROV, Raşidi Xəlifələr..., s. 51-52. 208
Mu’cəmü’l-Büldan, C. V, s. 234. 209
QƏZVİNİ, Nüzhətü’l-Qülub, s. 87. nəslə ötürülməsi səbəbiylə bu iki icmanı barışdırmaq mümkün olmamışdır 210
. H. Qəzvini Səlması taxılı və meyvə-tərəvəzi bol olan yer kimi təsvir etmişdir 211 . Ə. Bakuvi də Səlmasın bol taxılı və balı olduğunu yazır 212
. Sərab şəhərinin adının mənbələrdə daha çox ‚Sərav‛ və ya ‚Sərəv‛ kimi yazıldığının şahidi oluruq. Yaqut əl-Həməvi öz əsərində bu şəhərin Ərdəbil mahalında olduğunu qeyd edir. Müəllif Sərabın Təbrizlə Ərdəbil arasında yerləşdiyini, Ərdəbildən Səraba üç günlük yol olduğunu bildirir 213 . Səm’ani də öz əsərində ‚Sərəv‛ adlı yaşayış məntəqəsinin iki ayrı yerdə mövcud olduğunu qeyd edir. Müəllif bunlardan birinin İranın Mazəndaran vilayətində, digəri isə Azərbaycanın Ərdəbil vilayətində olduğunu yazır və bu şəhərdə bir çox mühəddisin yetişdiyini bildirir 214
. 1221-ci ilin yay aylarında moğolların hücumuna uğrayan Sərab ağır dağıntı və insan tələfatına məruz qalmışdı 215 .
100-ə yaxın kənd var idi. Bu torpaqlarda yüksək keyfiyyətli taxıl yetişirdi 216
. Kiçik bir qəsəbə olan Sücas haqqında mənbələrdə çox az məlumat var. Yaqut əl- Həməvi bu qəsəbənin Azərbaycanın şəhərlərindən biri olduğunu və Həmədanla Əbhər arasında yerləşdiyini yazır 217 . Bu kiçik şəhərdən bir çox məşhur alim və ədib, o cümlədən tanınmış sufi şeyxi Rüknəddin Sücasi (öl. 1211) çıxmışdı. Sücas kimi Sührəvərd də mənbələrdə adına az rast gəlinən, lakin yetişdirdiyi mümtaz şəxsiyyətlərlə məşhur olmuş kiçik bir şəhər idi. Sührəvərd Zəncan ətrafında yerləşən qəsəbələrdən biri idi. əl-İstəxri Sührəvərdin Azərbaycanın sərhədyanı qəsəbələrindən biri və Zəncandan 3 fərsəx (17 km) aralı olduğunu yazır 218
. Həmçinin Zəkəriyya Qəzvini, İbnü’l-Əsir və Yaqut əl-Həməvi də Sührəvərdin Zəncan yaxınlığında yerləşdiyini qeyd edirlər 219
.
210 Yenə orada. 211 Yenə orada. 212 BAKUVİ, Təlxisü’l-Asar, s. 96. 213 YAQUT əl-HƏMƏVİ, Mu’cəmü’l-Büldan, C. IV, s. 66-67. 214 SƏM’ANİ, Kitabü’l-Ənsab, C. II, s. 381. 215 İBNü’l-ƏSİR, Kamil fi’t-Tarix, C. XII, s. 338. 216 QƏZVİNİ, Nüzhətü’l-Qülub, s. 87-88. 217 Mu’cəmü’l-Büldan, C. IV, s. 49. 218 Məsalikü’l-Məmalik, s. 77, 79. 219 Zəkəriyya Muhəmməd əl-QƏZVİNİ, Asarü’l-Bilad və Əxbarü’l-İbad, (Nşr. S.M.Şahmuradi), s. 380, Tehran 1373.; İBNü’l-ƏSİR, Lübab, C. II, s. 157; YAQUT əl-HƏMƏVİ, Mu’cəm, C. IV, s. 167.
Bu gün artıq Azərbaycanda inzibati ərazi vahidi olan Şabran şəhəri haqqında mənbələrin xülasəsinə keçməmişdən əvvəl bu oykonimin etimoloji izahına çalışaq. Məlum olduğu kimi bu məsələ hətta Azərbaycan parlamentində də gündəmə gətirilmiş, lakin qənaətbəxş bir izah ortaya qoyulmamışdı. Bu coğrafi adın fars mənşəli olduğu söylənir, lakin hansı mənanı ifadə etdiyi dilə gətirilmirdi. Şabran adını ‚şəb‛ və ‚ran‛, güya gecə və məkan sözlərinin birləşməsindən törəyib ‚gecələmə yeri‛ kimi əlaqəsiz bir izahla məsələnin üzərindən ötmyə çalışanlar da olmuşdur. Üstəlik bunu edən şəxs farsca ‚şəb‛in qaranlıq mənasını ifadə etdiyini də qeyd etmişdir. Bu elmi işçinin fars dilindən xəbəri olmadığı açıq-aşkar görünür. Belə olmasaydı məqaləsinin adını ‚Qaranlıq Məkan‛ qoymazdı. Farsca ‚şəb‛ gecə deməkdir, qaranlıq isə [ ي٣ناذ
]
‚tarik‛dir. Bundan başqa şəhərin adı mənbələrdə ‚Şəbran‛ deyil, ‚Şabran‛ kimi yazılır. Həmçinin ‚ran‛ sözü farscada məkan deyil, qıç, bud mənasını, jarqonda isə burada yaza bilməycəyimiz başqa bir mənanı da ifadə edir. Belə mülahizələr yürütmədən əvvəl heç olmasa açıb lüğətə baxmaq lazımdır. Elə isə nə deməkdir Şabran? Məlum olduğu kimi Azərbaycan və Arran şah I Şapurun (241-272) hakimiyyəti dövründə işğal edilərək Sasani imperiyasının tərkibinə qatılmışdır 220 . Ümumiyyətlə Sasani imperiyasının ərazisi adı çəkilən şahın dövründə işğallar hesabına xeyli genişləndirilmişdir. Bu səbəbdən də şah I Şapurun adı ilə bir sıra toponimlərin bağlı olduğu görünür. Məsələn Əfqanıstandakı Şebergan (Şapurgan), İrandakı Cündşapur, Nişapur kimi toponimlər bu hökmdarın adı ilə bağlıdır. Ərəb dilində ‚p‛ səsi olmadığı üçün ərəbdilli mənbələrdə Nişapurun-Nişabur, Cündşapurun-Cündşabur kimi yazıldığının şahidi oluruq. O cümlədən Şabran, daha dəqiq desək Şaburan [ ٕانٞتاش
] da farsca Şapuranın [ ٕانٞپاش
] ərəbcələşmiş formasından başqa bir şey deyil. Erməni salnaməçisi Kirakosun əsərində bu şəhərin adı məhz ‚Şaporan‛ kimi qeyd olunmuşdur 221 . ‚Şapur‛ sözünün sonuna cəm şəkilçisi ‚an‛ əlavə edilməklə ‚Şapurlar‛ sözü düzəlmişdir. Lakin ola bilsin ki, buradakı ‚Şapur‛ şah I Şapurun adı ilə bağlı olmasın. Çünki Şapur sözünün özü də ‚şah‛ (hökmdar) və ‚pur‛ (oğul) sözlərinin birləşməsindən meydana gəlib. Belədə şəhərin adı ‚şah oğulları‛
220 MÜŞTƏRƏK, Azərbaycan Tarixi, s. 173. 221 QANZAKETSİ, İstoriya Armenii, 135. mənasını ifadə edəcəkdir. Lakin bəzi mənbələrdə bu şəhərin adının Şavuran kimi yazıldığını da görürük. Şavur isə Şapurun deformasiyaya uğramış şəklidir. Məlum olduğu kimi tarixdə Şavur adlı tanınmış şəxslər də olmuşdur, məsələn Şəddadi əmiri Əbü’l-Əsvar I Şavur (1049-1067) kimi. Bu səbəbdən də şəhərin adının I Şapurla bağlı olması daha ağılabatandır. əl-Bəlazuri (IX-X əsrlər) Şabran və Masqut şəhərlərinin Sasani şahı Ənuşirvan tərəfindən bina edildiyini yazır 222
. İbn Xordadbeh (X) də eyni məlumatı verir 223
. Məqdisi (X əsr) isə Şabranın möhkəm qala divarlarına malik olmayan, xristianların üstünlük təşkil etdiyi şəhər olduğunu qeyd etmişdir 224
. Düşünürük ki, Məqdisi bir qədər yanılmışdır. Şabranda nə vaxtsa xristianların üstünlük təşkil etməsini söyləmək çətindir. Belə ki, şəhərin əhalisi farsdilli və İslamdan əvvəl atəşpərəst olduqları üçün xristian əhalinin burada çoxluq təşkil etməsi mümkün deyil. Şabran haqqında ən geniş məlumatı vermiş Övliya Çələbinin qeydlərində buna işarə ola biləcək bir kəlmə belə yoxdur. Bir zamanlar hakim din olsaydı xristianlıq bir neçə əsrdə izsiz-soraqsız bu şəhərdən yox ola bilməzdi. əl-İdrisi (1100-1165) də Arranın şəhərlərini sadalayarkən bunların arasından Şabranın da adını çəkir 225 . əl-İstəxri (X əsr) də Şabranın Arrandakı şəhərlərdən biri olduğunu bildirir. O, həmçinin Şabranın dəniz sahilində kiçik qala divarları ilə əhatə olunmuş şəhər olduğunu, bu şəhərin bir çox nahiyəsinin, yaxınlıqdakı dağların isə məhsuldar torpaqlara sahib olduğunu yazır 226
. Yaqut əl- Həməvi (XIII əsr) də Şabranın Ənuşirvan tərəfindən inşa edildiyini, Dərbəndlə Şabran arasında 20 fərsəx (113,7 km) məsafə olduğunu yazır 227
. Müasir ölçmə texnologiyaları isə Dərbəndlə Şabran xarabalıqları arasında cəmi 100 km, yəni 17,5 fərsəx olduğunu göstərir. Şəmsəddin Diməşqdi də Şabranın Xəzər dənizi sahilində yerləşən və təməli Ənuşirvan tərəfindən qoyulmuş şəhər olduğunu bildirir 228 . Həmidullah Qəzvini Şabranın şah Ənuşirvan tərəfindən bina edildiyini, bu yerin isti və suyunun həzm üçün
222 Fütuhü’l-Büldan, C. I, s. 205. ػوٍٓ ح٘٣كٓٝ ]
[ ٕاهتاشُا ٠٘ثك لاثه ٖت ٟهًٍ ٕاٝهش ٞٗأ . Masqutun indiki Xaçmaz rayonu ərazisindəki Müşkür olduğu güman edilir. 223 Məsalikü’l-Məmalik, s. 90. [ ػوٍٓ ح٘٣كٓٝ ٕاهتاشُا ح٘٣كٓ ٢٘ت يِٓ أُ لاثه ٖت ٕاٝهشٞٗأ ٕاًٝ ]
Əhsənü’t-Təqasim, s. 185. [ ٕاهتاش : كؼ يأن ٟناصُِ٘ اٜ٤ك حثِـُا ٖصؼ لات ]
Şərif Əbü’l-Həsən Muhəmməd əl-İDRİSİ, Nüzhətü’l-Müştaq fi İxtiraqi’l-Afaq, s. 34-35, Riyad 1989. 226
İSTƏXRİ, Məsalikü’l-Məmalik, s. 67. 227
Mu'cəmü'l-Büldan, C. IV, s. 182. 228
DİMƏŞQİ, Nüzhətü’d-Dehr, s. 189. zərərli olduğunu yazır 229
. Övliya Çələbi isə aşağıda qeyd edəcəyimiz kimi bunun tam əksini yazır. H. Qəzvini həmçinin qeyd edir ki, Şabranda keyfiyyətli taxıl və digər dənli bitkilər yetişir 230
. Hüdudü’l-Aləm müəllifi bu şəhərin adını Şavuran [ ٕانٝاش ] kimi qeyd edərək burada əldə edilən məhəng daşının ixrac olunduğunu yazır 231
. Bu əsərin naməlum müəllifi həmçinin qeyd edir ki, Şabran, Dərbənd və Bakı Xursan [ ٕاٌهـ
]
vilayətinin şəhərləridir 232 . Əbdürrəşid Bakuvi və Sadiq İsfəhani Şabranın Babü’l-Əbvab (Dərbənd) nahiyəsində şəhər olduğunu və çahi-Bijənin də burada olduğunu bildirirlər 233 . Çahi-Bijən, yəni Bijənin quyusu Firdovsinin ‚Şahnamə‛sində də qeyd olunan qədim İran əsatirindəki bir istilahdır. Bu əsatirə görə İran şahı Keyxosrov Turan məmləkətinə sərkərdə Bijəni ordu ilə göndərmiş, Bijən Turan hökmdarı Əfrasiyabın (Alp Ər Tunqa) qızı Mənijəni görüb ona aşiq olmuşdu. Bu səbəbdən də Əfrasiyabın qəzəbinə tuş gəlmiş və bir quyuya atılaraq 7 il orada qalmışdı. Nəhayət Rüstəmi-Zal gəlib onu bu quyudan xilas etmişdi. Böyük ehtimalla bu iki müəllif yanılmışdılar. Bijən quyusu adı ilə məşhur olan zindan Şabranda deyil, Uyğurstandakı Qaraqorum şəhərində idi. Daha əvvəl yazdığımız kimi Şabran haqqında ən geniş məlumat verən mənbə Övliya Çələbinin (1611-1672) ‚Səyahətnamə‛sidir. Müəllif yazır: ‚Əvsafi-Şaburan: Şirvan vilayəti hökmündə müzəyyən (bəzədilmiş, gözəl-E.N) bir şəhərdir. Lakin Dəmirqapı vilayətinə aid edilir. Qədim zamanlarda İsfəndiyar şah tərəfindən bina edilmişdir. Sonra Hülagü moğolu gəlib şəhəri yerlə yeksan edib, əhalisini qırıb evlərini yıxmışdır. Sonra şəhər yenidən bərpa edilmişdi. Nəhayət sultan III Muradın (1574-1595) vəziri Özdəmiroğlu Osman paşa Dərbəndi fəth edərkən Şaburan əhalisi də ona itaət etmiş və bu şəhər sancaqbəyliyi məzkəzi olmuşdu....Havasına və suyuna görə Təbrizdən sonra İranda mədh olunan şəhər budur. Şabran şəhəri yetmiş məhəllədən ibarətdir və orada yetmiş mehrab (məscid) var. Məşhur cameləri (cümə məscidləri) bunlardır: Toxmaq xan came, Əfşar xan came və Uzun Həsən came. Uzun Həsən camenin misli bərabəri heç
229
QƏZVİNİ, Nüzhətü’l-Qülub, s. 93-94. 230
Yenə orada 231
ANONİM, Hüdudü’l-Aləm, s. 123. 232
Yenə orada. Sözü gedən Xursan vilayəti Xorasanın deformasiyaya uğramış forması ola bilər. Çünki Dağıstanın cənubundakı Təbərsəran (indiki adı ilə Tabasaran) vilayəti Təbəristanın təhrifə uğramış formasıdır. Bu haqda A. Bakıxanov da yazmışdır. Bax: Gülistani-İrəm, s. 24. 233
BAKUVİ, Təlxisü’l-Asar, s. 125; İSFƏHANİ, Geographical Works, s. 108. yerdə yoxdur. Hətta Özdəmiroğlu Osman paşa hər cümə günü böyük bir dəstə ilə Dərbənddən gəlib burada ibadət edərmiş. Bu qədim ibadətgahın divarları buqələmun dərisi kimi rəngdən rəngə bürünür. Mərmərlərindəki oyma naxışlar isə hətta memarlıqda mahir olanları heyrətə salır. Şəhər Müskür vadisində məhsuldar bir məkanda mövcuddur. Şabranın 7 nahiyəsi var və hər biri bir səyyarənin (planet) adı ilə adlandırılmışdır‛ 234 .
Bu gün xarabalıqları Şabran rayonunun Şahnəzərli kəndi yaxınlığında, Şabrançayın iki sahilində təqribən 40-50 hektardan çox sahəni əhatə edən qədim Şabranın 235 indiyə qədər cəmi 4,5 km 2 sahəsində arxeoloji qazıntılar aparılmışdır 236 . Şəhərin XVIII əsrə qədər intensiv yaşayış məskəni olduğu məlum olmuşdur 237
. Azərbaycanda IX əsrə aid edilən kanalizasiya sistemi ilk dəfə Şabranda açılmışdır. Şərqin ən böyük zərbxanalarından biri məzh Şabranda yerləşmişdi 238
. XIV-XV əsrlərdə bu zərbxanalarda mis və gümüş pullar zərb olunurdu 239 .
Orta əsrlərdə Azərbaycanda Firuzqubad və ya Firuzabad adı ilə tanınan iki şəhər var idi. Bunlardan biri Azərbaycanın cənubunda Xalxal şəhərindən 1 fərsəx (5,68 km) aralıda, digəri isə Babü’l-Əbvab (Dərbənd) mahalında yerləşirdi 240
. Dərbənd yaxınlığındakı qala daha çox Firuzqubad kimi şöhrət tapmışdı. Vaxt ötdükcə ‚Firuzqubad‛ adı qısalaraq ‚Quba‛ formasını almışdı. İbn Xordadbehin (öl. 912) əsərində Firuzqubad şəhərinin adına rast gəlirik, müəllif şəhərin adını Ləkz vilayəti ilə yanaşı çəkir 241
. Həmidullah Qəzvini Firuzqubadı gözəl iqlimli, çoxlu gözəl yerləri olan məkan kimi təsvir etmişdi 242 . Yaqut əl-Həməvi Firuzqubad qalasını şah Ənuşirvanın tikdirdiyini və şəhərin onun atası Firuz oğlu I Qubadın (488-531) şəhərəfinə adlandırıldığını yazır 243 . Düşünürük ki, indiki Quba və Qusar rayonları ərazisində bir deyil, bir neçə qala və qəsr mövcud olmuşdur. Çünki ‚Qusar‛ adının da ərəbcə ‚qəsr‛
234 Mehmed Zılli ibn Dərviş ÖVLİYA ÇƏLƏBİ, Səyahətnamə, (Nşr. Ə. Cəvdət), C. II, s. 305, İstanbul 1314. 235 GÖYÜŞOV, həmin əsər, s. 142. 236 Tarix DOSTİYEV, ‚Orta Əsr Şabran Şəhərinin Arxeoloji Təqdimatının Bə’zi Nəticələri‛, Azərbaycan Yüklə 4,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|