Orta Əsrlərdə Yaşamış azərbaycanli aliMLƏR
Yüklə 4,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ErmSSR EA Xəbərləri
|
Beyləqan şəhərinin də təməlini qoyduğunu yazır 75 . Q. Əhmədov onun bu yanlışını sonralar digər ərəbdilli coğrafiyaşünas və səyyahların da təkrarladığını bildirir 76 . Həqiqətən də istər antik dövr mənbələri, istərsə də arxeoloji qazıntılar Beyləqanın I Qubaddan əvvəl də mövcud olduğunu sübuta yetirirlər. Beyləqan rayonunun Kəbirli kəndi yaxınlığındakı Örənqala adlanan qədim Beyləqan xarabalıqlarında aparılan qazıntılar şəhərin möhkəm qala divarları ilə əhatə olunduğunu göstərir. İç qalanın (əhmədək) divarlarının uzunluğu 1525 m, xarici qala divarlarının ümumi uzunluğu isə 2400 m. dir. Qala divarlarının içində qalan ümumi sahə 40 ha-dır 77 . Əvvəl xilafət, sonra isə Böyük Səlcuqlular dövründə ticari-iqtisadi, mədəni-elmi baxımdan getdikcə inkişaf edən Beyləqan Azərbaycan Atabəyləri dövründə Azərbaycanın ən böyük şəhərlərindən birinə çevrilmişdi 78 . XII əsrin sonu-XIII əsrin əvvəllərində gürcü və xarəzmlilərin işğalına uğrayan Beyləqan dağıntılara məruz qalmışdı 79 . 1221-ci ilin noyabr ayında Beyləqana yaxınlaşan moğol orduları mühasirəyə aldıqları Beyləqana danışıq aparmaq üçün öz nümayəndələrini göndərmişdilər. Şəhər əhalisi gələn moğol elçisini öldürmüş, bundan sonra moğollar Beyləqana hücum edərək şəhəri zorla ələ keçirmişidlər. Moğollar Beyləqan əhalisini böyük-kiçik, qadın-uşaq ayırmadan hamısını qılıncdan keçirərək dəhşətli qətliam törətmiş, şəhəri demək olar ki, yer üzündən silmidilər 80 . Həmidullah Qəzvini XIV əsrdə bu şəhərin xarabalıqlardan ibarət olduğunu yazmışdır 81 . Strateji baxımdan böyük əhəmiyyətə malik coğrafiyada yerləşdiyi üçün Dərbənd hələ qədim zamanlardan özünün qala divarları və istehkamları ilə tanınmışdı. Orta əsr ərəbdilli mənbələr Dərbəndin Sasani şahı Ənuşirvani-Adil tərəfindən inşa edildiyini
74 Nüzhətü’l-Qülub, s. 92. 75 Məsalik, s. 39. [ لاثه ٠٘تٝ حَِثه ح٘٣كٓٝ حػلهت ح٘٣كٓٝ ٕاوِ٤ثُا ح٘٣كٓ ]
Qara ƏHMƏDOV, Qədim Beyləqan, s. 37, Bakı 1997. 77 GÖYÜŞOV, həmin əsər, s. 126. 78 Bax: ƏHMƏDOV, həmin əsər, s. 44-79; Ziya BÜNYADOV, Azərbaycan Atabəyləri Tarixi, s. 195-197, Bakı 1985; 79 İBNü’l-ƏSİR, Kamil fi’t-Tarix, C. XII, s. 367. 80 İBNü’l-ƏSİR, Kamil fi’t-Tarix, C. XII, s. 337-339. 81 Nüzhətü’l-Qülub, s. 92. qeyd etsələr 82 də arxeoloji qazıntılar hələ e.ə. III minilliyin əvvəllərindən Dərbənd ərazisində qədim yaşayış yeri olduğunu üzə çıxarmışdır 83 . Bu şəhərin ətrafının qala divarları ilə möhkəmləndirilməsinin tarixi isə e.ə. VIII-VI əsrlərə qədər gedib çıxır 84 . Sasanilərin hakimiyyəti dövründə isə Dərbənd yenidən inşa edilərək alınmaz qalaya çevrilmişdi. Ənuşirvan adı ilə məşhur olmuş şah I Xosrov Pərviz (531-579) Dərbəndin yenidən inşa edilib möhkəmləndiriməsində mühüm rol oynamışdı 85 . Sasanilər Dərbədə və ətraf vilayətlərdə çox sayıda farsdilli əhali məskunlaşdırmışdılar. Şimal-cənub yolu üzərində, Qafqazla Xəzər arasındakı dar keçidə nəzarət etdiyi üçün Dərbənd cənubi Qafqazın açarı hesab edilirdi. İnzibati-hərbi əhəmiyyəti ilə yanaşı Dərbənd həm də Xəzər sahillərindəki mühüm limanlardan biri idi. İbnü’l-Verdi Dərbənd qalasının üzərində yerləşdiyi dağdan dənizin içinə doğru uzanan qala divarları üzərində on ədəd qapının
86 , yəni nəzarət-buraxılış məntəqəsinin olduğunu qeyd etmişdir. VIII əsrin birinci yarısından etibarən Dərbənd xilafətin şimala açılan qapısına çevrilmişdi. İstər Əməvilər, istərsə də Abbasilər Dərbəndin müdafiə sistemininin möhkəmləndirilməsinə böyük əhəmiyyət vermişdilər. Xilafətin zəiflədiyi dövrlərdə isə Dərbənddə qurulan Haşimi əmirliyi şəhəri və ətraf vilayətləri idarə etmişdi. 988-ci ildə Dərbənd Haşimi əmirliyi Şirvanşahlar dövlətinə birləşdirilmişdi. 1077-ci ildə isə Dərbəndə də Şirvanla birlikdə İraq Səlcuqlu dövlətinə daxil edilmişdi. XII əsrdən XIII ikinci rübünə qədər Dərbənd yenidən müstəqil əmirlik kimi idarə olunmuşdu 87 . Sonrakı əsrlərdə Dərbənd Şivanşahlar dövlətinin şimalındakı ən mühüm iqtisadi, inzibati və mədəni mərkəz olmuşdu. 1130-cu illərin əvvəllərində Dərbəndə olan şafi’i fəqihi və səyyah Əbu Hamid əl-Qırnati (1080-1170) bu şəhərin və ətraf vilayətlərin iqtisadi və ictimai həyatı haqqında dəyərli məlumatlar vermişdir. Səyyahın qeydlərindən məlum olur ki, Dərbənd şəri’ elmlərin tədris olunduğu mərkəz olaraq şimali Qafqaz xalqları arasında İslamın yayılmasında müstəsna rol oynamışdı. Dərbənd əmiri Əbü’l-Qasımın qonağı olduğunu yazan Əbu
82 Siracəddin Əbü’l-Həfs Ömər İBNü’l-VERDİ, Xəridətü’l-Əcaib və Fəridətü’l-Qəraib, (Nşr. A. Bədravi), s. 114-115, Beyrut 1970; YAQUT əl-HƏMƏVİ, Mu’cəm, C. I, s. 211. 83 GÖYÜŞOV, həmin əsər, s. 134. 84 Yenə orada. 85 BARTOLD, Soçineniya, C. III, s. 419-437. 86 İBNü’l-VERDİ, Xəridətü’l-Əcaib, s. 115. 87 Sara AŞURBƏYLİ, Şirvanşahlar Dövləti, VI-XVI əsrlər, s. 188, 239, Bakı 2006. Hamid əl-Qırnati əmirin onun dərslərində ‚əl-Muqni‛ 88 adlı fiqh kitabını oxuduğunu qeyd edir. O, həmçinin qafqazlı müsəlmanlarının dini elmlərə böyük maraq göstərdiyini də yazır. Fiqh dərslərində müxtəlif dillərdə danışan qafqazlıların iştirak etdiyini qeyd edən Əbu Hamid əl-Qırnati əmir Əbü’l-Qasımın dərslərdə onun üçün tərcümanlıq etdiyini bildirir. Qırnati əmirin ərəbcə, farsca, türkcə ilə yanaşı ləkz, təbərsəran, filan, haydaq, qumuq, qalan, sərir, alan (osetin), zərihkəran dillərində də sərbəst danışdığını qeyd etmişdir. Əmirin bacısının evində qonaq ikən qadının qardaşı vasitəsi ilə ona sırf qadınlara aid bir sual verməsini yazan əl-Qırnati sualı cavablandırdıqdan sonra qadının belə bir sualla müraciət etməsinə müsbət münasibətini bildirmiş və Peyğəmbərin (م) ‚Ənsarın qadınları nə yaxşı xanımlardır. Həya (utancaqlıq) onların öz dinlərini öyrənmələrinə mane olmur‛ 89 hədisini xatırlatmışdı 90 . Başqa bir alim, hafiz Əbu Tahir əs-Süləfi İsfəhani (1083-1181) də Azərbaycanın şəhərlərini gəzmiş, o cümlədən Dərbənddə olmuşdu. Hafiz Əbu Tahir burada dövrün tanınmış fəqih və mühəddislərindən olan Əbü’l-Qasım Maymun Dərbəndi ilə görüşüb ondan hədis dinlədiyini yazır 91 . Hafiz Əbu Tahir İsfəhani ilə Əbu Hamid əl-Qırnatinin səyahətləri təqribən eyni dövrə təsadüf edir. Əbu Tahirin hədis dinlədiyi Əbü’l-Qasım Maymun Dərbəndi ilə əl-Qırnatinin haqqında bəhs etdiyi əmir Əbü’l-Qasımın eyni şəxs olub olmadığını müəyyənləşdirmək mümkün olmadı. Lakin hər iki müəllifin qeydləri Dərbəndin bu dövrdə Azərbaycanın mühüm elm və mədəniyyət mərkəzlərindən biri olduğunu deməyə əsas verir. Orta əsr müsəlman tarixçi və coğrafiyaşünasların əsərlərində bu şəhərin adı ‚Dərbənd‛, ‚Babü’l-Əbvab‛ və ya qısaca ‚əl-Bab‛ kimi qeyd olunduğu kimi bioqrafiya kitablarında da dərbəndli məşhur şəxsiyyətlərin nisbəsinin ‚Dərbəndi‛ və ‚əl-Babi‛ kimi yazıldığının şahidi oluruq. Biz burada haqqında məlumat verdiyimiz şəxslərin
88 ‚Kitabü’l-Muqni‛ Bağdadlı tanınmış şafi’i fəqihi Əbü’l-Həsən Əhməd əl-Məhamilinin (978-1024) əsəridir. 89 Bu hədis üçün bax: Əbu Abdullah Muhəmməd ibn Yəzid İBN MACƏ əl-Qəzvini, Sünən, Təharət, Nr. 642, (Trc. H. Hatipoğlu), C. II, s. 549, İstanbul 1983.
ناصٗلأا ءاٍٗ ُءاٍُ٘ا َْْؼِٗ ، ٖ٣كُا ٢ك ٖٜولر٣ ٕأ ءا٤ؽُا َّٖٜؼ٘ٔ٣ ٌٖ٣ ُْ )
90 Əbu Hamid Muhəmməd ibn Əbdürrəhman əl-QIRNATİ, Nuxbətü’l-Əlzən fi Əcaibü’l-Büldan, (Trc. O. Bolşakov), s. 27-28, Moskva 1971. İspaniyalı ərəb səyyahı və alimi Əbu Hamid əl-Qırnati 1117-1155-ci illərdə Əndəlüsdən Misirə gələrək, Hicaz, İraq, Şam diyarı, İran, Orta Asiya, Azərbaycan, Şimali Qafqaz, Rusiya, Ukrayna və Macarıstan əhatə edən səyahətə çıxmış və səyahət xatirələrini kitablaşdırmışdı. 91 Əbu Tahir Əhməd ibn Muhəmməd əs-Süləfi İSFƏHANİ, Ərbəinü’l-Büldaniyyə, (Hzr. A. Rabih), s. 177-178, Dəməşq 1992. nisbəsini, istinad etdiyimiz mənbədə necə yazılmasından aslı olmayaraq, ‚Dərbəndi‛ kimi qeyd etmişik. Əvvəla onu qeyd edək ki, orta əsr tarixi və coğrafi mənbələrin demək olar ki, tamamına yaxınının Azərbaycan şəhəri kimi göstərdiyi Düveyn şəhərinə Azərbaycan tarixçiliyində çox az yer verilmişdi. Azərbaycanın tarixi və siyasi coğrafiyası ilə bağlı qələmə alınmış tədqiqat əsərlərində Düveyn erməni şəhəri kimi qeyd olunmuşdur. Halbuki, aşağıda görəcəyimiz kimi, bir neçəsi istisna olmaqla, tarixi mənbələrin hamısı Düveynin Azərbaycanın qədim şəhərlərindən biri olduğunu açıq-aşkar şəkildə bəyan etməkdədirlər. Əvvəla şəhərin adının yazılışından başlayaq. Azərbaycanlı tarixçilər bu şəhərin adını, bəzi ərəbdilli mənbələrdə yazıldığı formada ‚Dəbil‛ [ َ٤تق
] kimi qeyd edirlər. Bunu ‚Dübeyl‛ kimi də oxumaq mümkündür. Erməni, rus və avropalı tarixçi və şərqşünaslar isə şəhərin adını ‚Dvin‛ olaraq yazırlar. Orta əsr ərəbdilli müəlliflərin əksəriyyəti isə şəhərin adını ‚Düveyn‛ [ ٖ٣ٝق ] olaraq qeyd edirlər. Ərəb qrafikası ilə hərəkəsiz bunu Dvin kimi də oxumaq mümkündür. Lakin ərəb orfoqrafiyasının xüsusiyyətlərindən irəli gələn tələblərə görə bu yazı məhz ‚Düveyn‛ kimi oxunmalıdır. Bir çox orta əsr müəllifləri də bu yazını məhz ‚Düveyn‛ [ ٖ٣ُٝق ] kimi oxunacaq şəkildə hərəkələmişdirlər. Şəhərin adının Dəbil deyil, məhz Düveyn kimi yazılıb oxunmasını bizim üçün zəruri edən başqa bir səbəb orta əsrlərdə Hindistan 92 və Suriyada da Dəbil adlı yaşayış məntəqəsinin mövcud olmasıdır 93 . Bəzi mənbələrdə bu şəhərin adının ‚Düvən‛, burada yetişmiş şəxslərin nisbəsinin isə ‚Düvəni‛ şəklində qeyd olunduğunu da görürürk. Azərbaycanın şəhərlərinə etdiyi elmi səyaət vaxtı Düveynə də gələn Əbu Tahir əs-Süləfi əsərində şəhərin adını Düvən, orada gösüşüb hədis dinlədiyi mühəddisin adını isə Əbu Muhəmməd Əbdürrəhman əd-Düvəni kimi qeyd etmişdir 94 .
95 .
dolu olduğunu bildirdiyi şəhərin Ərməniyyədə olduğunu qeyd edir 96 . İbn Xordadbeh 92 Bu şəhərin adı ‚Dəybil‛ idi. İndiki Pakistanın Sind vilayətində, təqribən Heydərabad şəhəri ətrafında yerləşirdi. 93 Bax: Cəmaləddin Əbdürrəhim əl-ƏSNƏVİ, Təbəqatu’ş-Şafi’iyyə, C. I, s. 252; Beyrut 1987; SƏM’ANİ, Kitabü’l-Ənsab, C. II, s. 188. 94 ƏBU TAHİR İSFƏHANİ, Ərbəinü’l-Büldaniyyə, s. 73. 95 Vəfayatü’l-Əyan, C. I, s. 259. [ ٖ٣ٝقٝ
... اًاع٣أ ٢ٗٝكُاٝ ٢٘٣ٝكُا اٜ٤ُئ ةٍ٘٣ٝ ]
Hüdudü’l-Aləm, s. 120. Nəşəva (Naxçıvan) ilə Düveyn arasında 20 fərsəx (113,7 km) məsafə olduğunu yazır 97 . Müasir ölçmə texnologiyaları da indiki Düveyn xarabalıqları ilə Naxçıvan şəhəri arasındakı məsafənin 113-115 km olduğunu göstərir. Yaqut əl-Həməvi Düveynin Ərməniyyənin Arranla sərhəddindəki şəhər olduğunu yazmışdır 98 . Suriyalı Mixail də Düveyni erməni şəhəri adlandırır 99 . Yaqut əl-Həməvi, əl- İstəxri, Hüdudü’l-Aləm müəllifi kimi mənbələr Düveynin erməni şəhəri olduğunu bildirsələr də orta əsr ərəbdilli mənbələrin əksəriyyətində onun Azərbaycan şəhəri olduğu qeyd edilmişidir. Cəmaləddin əl-Himyəri Düveynin Azərbaycanın şimalında, Gürcüstanla sərhəddə yerləşən şəhər olduğunu yazır 100 . İbnü’l-Əsir 101 , Süyuti 102 , İbn
Xəllikan 103
, Əbu Bəkr əl-Bağdadi 104
, Əbu Şamə əl-Məqdisi 105
kimi bir çox tarixçi, coğrafiyaşünas və bioqraf Düveynin Azərbaycan şəhəri olduğunu qeyd etmişdirlər. Düveyni erməni şəhəri hesab edən M. Streck şəhərin adının etimoloji izahının məchul olduğunu qeyd edir 106 . Erməni salnaməçi M. Xorenatsi isə ‚Dvin‛ sözünün farsca təpə mənasını ifadə etdiyini bildirmişdir 107
. Xristianlığın cənubi Qafqazda, o cümlədən Azərbaycanda yayılmağa başlamasından sonra, həmin vaxta qədər ehtimal ki, kiçik yaşayış məntəqəsi olan, Düveyn əhəmiyyət qazanmağa başlamışdı. V əsrdən etibarən cənubi Qafqazda xristianlığın əsas təlim mərkəzlərindən biri olan Düveyn Azərbaycanın Sasanilər tərəfindən zəbt olunmasından sonra 428-ci ildə Sasani canişinlərinin inzibati mərkəzinə çevrilmişdi. Həm inzibati, həm də dini mərkəz olan Düveyn sürətlə inkişaf etmişdi. M. Streck şəhərin təməlinin Sasani şahı I Xosrov Pərviz (531-579) tərəfindən qoyulduğunu düşünsə də 108 aparılmış arxeoloji qazıntılar 97 İBN XORDADBEH, Məsalik, s. 39. افٌهك ٕٝهشػ ] اً
[ ٟٞشٗ ... َ٤تق ٠ُئ ْش
98
[ ٕا ّنأ ْـارذ ح٤٘٤ٓنأت ح٘٣كٓ اع٣أ َ٤تقٝ ]
MICHEL le SYRIEN, Chronique, (J.B. Chabot), C. II, s. 318, C. III, s. 325, Paris 1905. 100
Nisbə ilə’l-Məvazi, s. 199. [ ؾهٌُا قلات نٝاعٓ ٍأشُا حٜظ ٖٓ ٕاع٤تنلأ ْ٤ِهئ هـآ ٢ك ٌجكِت ٖ٣ُِٝق ]
101 Lübab, C. I, s. 517. [ ٢٘٣ُٝكُا ... ٕاع٤تنلأ ٖٓ جنٜٞشٓ ح٘٣كٓ ٠ُا حثٍُ٘ا ٙمٛ , ءأِؼُا ٖٓ حػأظ اٜ٘ٓ ضهـ ] .
102 Cəlaləddin Əbdürrəhman ibn Əbu Bəkr SÜYUTİ, Lübbü’l-Lübab fi Təhrir’l-Ənsab, (Nşr. M. Əbdüləziz), s. 91, Beyrut 1991. [
:
ٕاع٤تنلأت ح٘٣كٓ ٖ٣ُِٝق ٠ُئ ]
103 Vəfayatü’l-Əyan, C. I, s. 259. [ ٖ٣ٝقٝ ... ٕاع٤تنلأ ْ٤ِهئ هـاٝأ ٢ك جكِت ٢ٛٝ ]
Əbu Bəkr Muhəmməd ibn Əbdülqəni BAĞDADİ, Təkmilətü'l-İkmal, (Nşr. Ə. Əbdülqəyyum), C. II, s. 623, Məkkə 1410.
[ ٕاع٤تنلأت ح٘٣كٓ ٖ٣ٝقٝ ]
105 Şihabəddin Əbu Şamə Əbdürrəhman ibn İsmayıl əl-MƏQDİSİ, Rəvzəteyn fi Əxbari’d-Dövləteyn, (Nşr. İ. Zeybəq), C. I, s. 403, Beyrut 1997. [
ّٝهُا قلات ٢ِ٣ أٓ ٕاع٤ِت َنْلأ قلات هـآ ٖٓ جكِت ٢ٛٝ ٖ٣ُٝق ]
106 Makxmilian STRECK, ‚Dvin‛, İA (MEB), C. IV, İstanbul 1977, ss. 682-683. 107 Movses XORENATSİ, İstoriya Armenii, (Trc. Q. Sarkisyan), s. 169, İrəvan 1990. 108 STRECK, həmin məqalə. Düveynin yaşayış məntəqəsi kimi daha əvvəl də mövcud olduğunu göstərmişdir 109
. Ehtimal ki, I Xosrov şəhəri əsaslı təmir etdirmiş, qala divarlarını möhkəmləndirmişdi. Ərəblərin Dvinə ilk hücumu 6 oktyabr 640-cı ildə baş vermişdi 110
. Şəhər müdafiəçilərinin müqavimətini qıran ərəblər Düveynə daxil olmuş və çoxlu qənimətlə şəhəri tərk edib bir qədər aralıda düşərgə salmışdılar. Bir neçə gün sonra yenidən şəhərə hücum edən xilafət ordusu 35 min nəfəri əsir alıb oradan uzaqlaşmışdı 111 .
etmişdi 112
. Osman ibn Əffanın (ا) hakimiyyəti dövründə (644-656) isə Həbib ibn Məsləmə əl-Fıhrinin (ا) komandanlıq etdiyi xilafət ordusu Düveyni ikinci dəfə, qalıcı olaraq fəth etmişdi. Şəhər əhalisi ilə əhdnamə bağlayan Həbib ibn Məsləmə cizyə və xərac ödəmələri qarşılığında onların canları, malları, mülkləri və məbədlərinin təhlükəsizliyinə təminat vermişdi 113
. Bu əhdnaməni bizim üçün əhəmiyyətli qılan digər bir xüsus da 640-cı illərdə yazılmış bu tarixi sənəddə tərəflərin kimlərdən ibarət olmasının açıq və aydın şəkildə göstərilməsidir. Əhməd əl-Bəlazuri əhdnamənin mətnini olduğu kimi qeyd etmişdir. Orada deyilir: ‚Bu yazı Həbib ibn Məsləmə tərəfindən Dübeyl şəhərinin xristianlarına, yəhudilərinə, məcusilərinə, buna şahid olanlara və digərlərinə verilir‛ 114 . Bu da onu göstərir ki, bu qədim Azərbaycan şəhərində sadəcə xristianlar deyil, müxtəlif dinlərə və millətlər mənsub insanlar yaşamışdılar. Hətta erməni mənbələrinin verdiyi bir məlumat Düveyndə atəşpərətliyin xristianlığa nisbətən daha güclü mövqeyə malik olduğunu düşünməyə əsas verir. Məsələn erməni salnaməçi Vardan yazır ki, Şavasp Artsruni və Vendo adlı iki xristian zadəgan dinlərini dəyişərək məcusiliyi qəbul etmiş və Düveyndə Hörmüzdün şərəfinə atəşgədə inşa etmişdilər 115 .
109
Varazdat ARUTYUNYAN, ‚Arxitekturnıye Pamyatniki Dvina‛, ErmSSR EA Xəbərləri. Nr. 8, İrəvan 1947, ss. 39- 47.
110 YEPİSKOP SEBEOS, İstoriya, (Trc. Ct. Malxasyants), s. 57, İrəvan 1939 111 Yenə orada. Erməni salnaməçi Vardan ərəblərin Düveyndən 37 min əsir apardıqlarını yazır. Bax: Vardan ARAVELTSİ, Vseobşaya İstoriya, (Trc. M. Emin), s. 86, Moskva 1861. 112
Bu haqda ətraflı məlumat üçün bax: Elnur NƏSIROV, Raşidi Xəlifələr Dövründə Azərbaycanın Fəthi, s. 51, Bakı 2006. 113
Bu əhdnamə haqqında ətraflı məlumat üçün bax: NƏSİROV, həmin əsər, s. 76. 114
BƏLAZURİ, Fütuhü’l-Büldan, s. 323. [ ْٜثئاؿٝ ْٛكٛاش اٛقٜٞ٣ٝ اٌٜٞعٓٝ َ٤تق َٛأ ٟناصُ٘ حٍِٔٓ ٖت ة٤ثؼ ٖٓ بارً امٛ ] . Bu əhdnamənin mətni üçün həmçinin bax: Muhəmməd HƏMİDULLAH, Vəsaiqü’s-Siyasiyyə, s. 452, Beyrut 1985. 115
VARDAN, həmin əsər, s. 68. Sonrakı əsrlərdə Düveyn, haqqında yuxarıda geniş məlumat verdiyimiz, erməni kilsəsinin həyata keçirdiyi qriqoryanlaşdırma və erməniləşdirmə siyasəti nəticəsində əsasən erməni şəhəri kimi tanınmışdı. Xristian məzhəbləri arasındakı ixtilaf Düveyndə açıq mübarizə forması almışdı. M. Kalankatuklu yazır: ‚Movsesin katolikosluq kürsüsü isə Dəbil şəhərində idi. Bizans erməniləri (diofizitlər-E.N) isə İohanın katolikosluq kürsüsünü də Dəbilin yaxınlığındakı Avanda yerləşdirdilər. Hər iki katolikosluq arasında daim münaqişələr baş verirdi...‛ 116
. Bizansa qarşı xilafətdən dəstək alan erməni qriqoryan kilsəsi Düveyni özünün məkəzinə çevirmişdi. Qriqoryan kilsə qurultayları bu şəhərdə keçirilirdi 117
. Buna baxmayaraq xilafət dövründə bir müsəlman şəhəri olaraq Düveyn özünün elmi, mədəni və ictimai həyatının canlılığı ilə məşhur olmuşdu. Bunun ən tutarlı dəlili bu şəhərdə çox sayıda azərbaycanlı alimin yetişməsidir. Sacilər və Salarilərin dövründə Azərbaycanın qərbindəki ən böyük şəhərlərdən biri olan Düveyn Şəddadilərin hakimiyyəti dövründə daha da inkişaf etmişdi. X əsr müəllifi əl-İstəxri Düveynin Ərdəbil şəhərindən daha böyük olduğunu yazır 118 . Haqqında məlumat verərkən görəcəyimiz kimi Ərdəbil bu dövrdə 300 mindən çox əhalisi olan böyük şəhər idi. əl-İstəxrinin verdiyi məlumat doğrudursa orta əsrlərdə Düveyn əhalisinin sayının 300-400 min arasında olduğunu söyləmək olar. Azərbaycan Saci hökmdarı Yusif ibn Əbu’s-Sac 914-cü ildə itaətdən boyun qaçıran və dikbaşlıq edən Ərməniyyə hakimi I Smbatı yaxalayıb Düveyndə edam etdirmişdi. O, daha sonra Smbatın oğlu Muşeqi, erməni knyazları David və Qurgeni də Düveynə gətirdərək edam etdirmişdi 119 . 1045-ci ildə Düveyndə baş vermiş zəlzələ güclü dağıntı və insan tələfatına səbəb olmuşdu 120
. Böyük Səlcuqlu dövləti və Azərbaycan Atabəyləri dövründə də iqtisadi-ticari və ictimai-mədəni əhəmiyyətini itirməyən Düveyn bir neçə dəfə gürcü çarlarının dağıdıcı hücumuna məruz qalmışdı 121 . 1161-ci ilin avqustunda gürcü çarı III Georgi (1156-1184) əvvəlcə Anini sonra isə Dvini işğal etmişdi. Hər iki şəhərin əhalisinin böyük bir qismi
116 Moisey KALANKATUKLU, Albaniya Tarixi, (Trc. Z. Bünyadov), s. 171, Bakı 1993. 117 Bax: Kirakos QANZAKETSİ, İstoriya Armenii, (Trc. L. Xanlaryan), s. 135, Moskva 1976; MICHEL le SYRIEN, Chronique, C. II, s. 318; Malachia ORMANIAN, The Church of Armenia, (Trc. M. Gregory), s.44, London 1910; VARDAN, həmin əsər, s. 88. 118 Məsalikü’l-Məmalik, s. 74. [ َ٤تقنأ ٖٓ هثًأ ح٘٣كٓ اٜٗاك َ٤تق آأٝ ]
119 VARDAN, həmin əsər, s. 112. 120 SMBAT SPARAPET, Letopis, (Trc. Qlastyan), s. 25, İrəvan 1974. 121 İBNü’l-ƏSİR, Kamil fi’t-Tarix, C. XI, s. 228; BÜNYADOV, Azərbaycan Atabəyləri Dövləti, s. 52, 98. gürcülər tərəfindən qılıcdan keçirilmişdi. Anidən 41 min, Dvindən isə 10 min əhali əsir götürülmüşdü. Lakin bu gürcü çarına baha başa gəlmişdi. 1163-cü ilin iyulunda Azərbaycan Atabəyi Şəmsəddin Eldəniz III Georgini məğlubiyyətə uğradaraq Dvini geri almışdı. Bu elə bir ağır məğlubiyyət idi ki, gürcü ordusunun bütün təchizatı, o cümlədən çarın şəxsi əşyaları müsəlmanlar tərəfindən qənimət götürülmüşdü. Azərbaycan ordusunun ikinci hücumunda isə III Georgi əsir düşməkdən canını çətinliklə qutarmışdı. Atabəyin növbəti hərbi əməliyyatlar üçün hazırlaşdığını öyrənən çar ‚mən sənə nə yararlıdırsa onunla razıyam və nə istəyirsənsə onu yerinə yetirməyə hazıram‛ deyə xəbər göndərmişdi. Lakin Atabəy Şəmsəddin Eldəniz ona ‚Mən İraqda qalmayıb, bu ölkəyə ona görə gəldim ki, qoşun toplayam, Tiflisə yürüyəm, onu tutanadək aramsız mühasirədə saxlayam....Mən sizin üzərinizə elə qoşunla gəlmişəm ki, ondan sizi qılınc vurmaqdan və nizə uclarından başqa heç nə qurtara bilməz‛ deyə cavab vermişdi. Burada baş verən döyüşdə gürcü ordusunu 10 min seçmə döyüşçüsü məhv edilmişdi. Müsəlmanlar hələ bu vaxtadək onlardan hər hansı birisinin və qoşunlarının ala bilməyəcəyi qənimətə yiyələnmişdilər. 1175-cü ilin avqustunda isə Azərbaycan, İraq, Sökmən və Diyarbəkir əmirlərinin birləşmiş ordusu Gürcüstana girmişdi. Axalkələk ilə Trialeti arasındakı ərazini elə talan edib elə dağıltdılar ki, sanki əvvəllər burada heç kim yaşamamışdı 122 .
Moğollar 1236-cı ildə, Azərbaycana üçünücü yürüşləri vaxtı, Düveyni elə ağır təxribata uğratmışdılar ki, şəhər bir daha yaşayış məskəni kimi istifadə olunmamışdı. Düveynin xarabalıqları bu gün Ermənistan respublikasında, Qarni kəndi yaxınlığındadır. Xarabalıqlar İrəvanın 18 km cənub-şərqində, Sədərəkin isə 39 km şimal-qərbindədir. Düveynin həm Azərbaycan, həm də İslam tarixi baxımından əhəmiyyətini artıran bir xüsus da şanına şe’rlər, romanlar yazılıb filmlər çəkilən məşhur qəhrəman Səlahəddin Yusif Əyyubinin əslən bu şəhərdən olmasıdır. Səlahəddin Yusif Əyyubinin atası Nəcməddin Əyyub ibn Şazi ibn Mərvan Düveyndə dünyaya göz açmışdı. Uzun müddət Səlahəddin Əyyubinin xidmətində olmuş Bəhaəddin ibn Şəddad yazır: ‚Onun (Səlahəddin Əyyubinin-E.N) atası Əyyub ibn Şazi rəhiməullah bizim yanımıza
122
BÜNYADOV, Azərbaycan Atabəyləri Tarixi, s. 55-58. gəlmişdir. O, kərim, həlim, gözəl əxlaq sahibi idi. Düveyndə dünyaya gəlmişdi‛ 123
. Əbu Şamə əl-Məqdisi də İbn Şəddadla eyni məlumatı vermişdi 124 . Bəhaəddin əl-Cəndi isə Əyyub ibn Şazi haqqında ‚Azərbaycanın kənarında şəhər olan Düveyndə dünyaya gəlmişdi. O, rəvvadi kürdlərinin hezbaniyyə tayfasındandır‛ deyir 125 . İbnü’l-Əsir də Əyyub ibn Şazi haqqında ‚Azərbaycanın Düveyn şəhərindəndir, o, kürd qəbilələrinin ən şərəflilərindən olan rəvvadilərdəndir‛ yazır 126 . Suriyalı Mixail də Nəcməddin Əyyubun Düveynli kürd olduğunu yazır, lakin müəllif Düveyni erməni şəhəri kimi tanıdır
127 . Erməni tarixçisi Smbat Əyyub ibn Şazinin Düveynli kürd kəndlisi olduğunu yazır 128
. Əbu Bəkr Dəvadari də Əyyub ibn Şazi ibn Mərvanın kürd rəvvadi qəbiləsinə mənsub olduğunu, lakin bu qəbilənin İranın Nəhavənd vilayətində məskun olduğunu yazır 129
. Əbdülməlik əl-Asimi də sultan Səlahəddin Əyyubinin rəvvadi kürdlərindən olduğunu və bu qəbilənin Düveynin xeyrlilərindən olduğunu qeyd etmişdir 130 . Şərəfxan Bidlisi (1543-1599) Misirin Əyyubi hökmdarlarının Azərbaycanın Düveyn şəhərindən olan kürd ravəndi tayfasına mənsub Şazi ibn Mərvanın nəslindən olduqlarını qeyd edir. Müəllif yazır: ‚bu gün həmin yerdə Çuxursəd vilayətinin Qarni kəndi var, əhalisi bu kəndi tərk etmişdir‛ 131 . Nəcməddin Əyyub ibn Şazi qardaşı Əsirəddin Şirkuh ibn Şazi ilə birlikdə Düveyndən İraqa gedib Bağdad şıhnəsi 132
Mücahidəddin Bəhruzun xidmətinə daxil olmuşdu. Mücahidəddin Bəhruz Nəcməddin Əyyubun hərbi işdə bacarıq və istedadını görüb onu Tikrit qalası mühafizə dəstəsinə başçı təyin etmişdi. Tikritdə Əsirəddin Şirkuhun mübahisə etdiyi nüfuzlu bir şəxsi vurub öldürməsindən
123
Bəhaəddin Yusif ibn Rafi İBN ŞƏDDAD, Sirətü’s-Sultanü’l-Malikü’n-Nasir Səlahəddin, (Nşr. A. Schultens), s. 1, Leiden 1755. [ أ٣هً ٕاً ٝ اٜت ا٤ُاٝ الله ٚٔؼن ١لاش ٖت بٞ٣ا ٙكُاٝ ٕاًٝ , ا٤ؽ٣نا
, أ٤ِؼ
, ملاـلاا ٍٖؼ , ٖ٣ٝكت ٙكُٞٓ ]
124 MƏQDİSİ, Rəvzəteyn fi Əxbari’d-Dövləteyn, C. IV, s. 381. 125
Bəhaəddin Muhəmməd ibn Yusif əl-CƏNDİ, Süluk fi Təbəqati’l-Üləma və’l-Müluk, (Nşr. M. Həvali), C. I, s. 250, Səna 1995.
...[ ٖ٣ٝق اُٜ ٍاو٣ ِٚٛأ كِتٝ ٙكِت َصات بٞ٣ا ... ُٚا ٖٓ ٖطت ح٣قاٝن قاهًأ ْٛٝ ٕاع٤تنلأ َٔػ هـآ ٢ك ٢ٛٝ ل ح٤ٗات
] . Kürd Hezbaniyyə qəbiləsinin Azərbaycan ərazisində yaşaması barədə hələ X əsr müəllifi İbn Hövqəl məlumat verməkdədir. Bax: Surətü’l-Ərz, s. 289.
126 İBNü’l-ƏSİR, Kamil fi’t-Tarix, C. XI, s. 276. Əsərin ərəbcəsində mətn belədir: [ قاهًلأا ٖٓ أِٜصأٝ ، ٕاع٤تنلأ ٖٓ ، ٖ٣ٝق كِت ٖٓ قاهًلأا فهشأ ْٛ َ٤ثوُا امٛٝ ، ح٣قاٝهُا ]
127 MICHEL le SYRIEN, Chronique, C. II, s. 318. ] Ayoub étaient fils de Shadî, de la région de Dovin, ville d'Arménie, et de race curde[ 128
SMBAT SPARAPET, Letopis, s. 107. 129
Əbu Bəkr ibn Abdullah ibn Aybək DƏVADARİ, Kənzü’d-Dürər və Camiü’l-Ğürər, (Nşr. S. Ə. Aşur), C. VII, s. 5-6, Qahirə 1972. 130 Əbdülməlik əl-ASİMİ əl-Məkki, Səmtü’n-Nücumu’l-Əvali fi Ənbai’l-Əvail və’t-Təvali, (Hzr. A. Ə. Əbdülmövcud- Əvəz Ə. M), s. 286, Beyrut 1998. [ ٖ٣ٝكُا قاهًلأُا نا٤ـ ْٛٝ ١قهٌُا ١لاش ٖت بٞ٣ا ٖت قٌٞ٣ ٖ٣كُا غلاص ٕاطٍُِا ]
131 Şərəfxan ibn Şəmsəddin BİDLİSİ, Şərəfnamə, (Trc. Y. Vasilyeva), C. I, s. 123, Moskva 1967. 132
Şəhər qarnizonunun komandanı. sonra Mücahidəddin Bəhruz bu iki qardaşdan İraqı tərk etmələrini tələb etmişdi. Qardaşlar uzun zamandan bəri dostluq etdikləri atabəy Nurəddin Mahmud Zənginin (1146-1174) yanına gedərək onun ordusunda xidmət etməyə başlamışdılar. 1099-cu ildə Fatimilər Qüds şəhərini müdafiə edə bilməyərək səlibçilərə təslim etmişdilər. Buna baxmayaraq səlibçilərlə Fatimilər arasındakı müharibələr davam etmişdi. Səlibçilər qarşısında aciz qalan Fatimilər Mosul atabəyi Nurəddin Mahmud Zəngidən kömək istəmişdilər. O, da öz komandanlarından Əsirəddin Şirkuhu ordu ilə Misirə göndərmişdi. Qardaşı oğlu Səlahəddin Yusiflə birlikdə Misirə gələn Əsirəddin Şirkuh Fatimi hökmdarının vəziri olmuş, lakin bir müddət sonra ölmüşdü. Onun yerinə keçən Səlahəddin Yusif gözlənilmədən 1171-ci ildə Fatimi dövlətinin varlığına son qoyaq xütbəni Abbasi xəlifəsinin adına oxutmuş və Misirdə Əyyubilər dövlətinin təməlini qoymuşdu. Səlahəddin Əyyubi (1174-1193) nizam-intizamlı, möhkəm ordu qurmuşdu. Səlahəddin Əyyubi 5 iyul 1187-ci ildə Fələstindəki Təbəriyyə gölü sahilindəki Xuttin kəndi yaxınlığında Qüds səlibçi krallığının ordusunu ağır məğlubiyyətə uğratmışdı. Xuttin döyüşündə səlibçilərin demək olar ki, hamısı məhv edilmişdi. Bu döyüşdən sonra hərbi qüvvəsindən məhrum olan Qüds krallığı da aradan qaldırıldı və Qüds 88 illik işğaldan sonra azad edildi. Qüdsün azad olunması Avropanın xristian krallarını hərəkətə gətirmişdi. Alman imperatoru Fridrix Barbarossa, ingilis kralı ‚şir ürəkli‛ ləqəbli Riçard 133
, Fransa kralı Filip Avqust 1189-cu ildə birləşmiş orduları ilə yaxın şərqə yürüş etmişdilər. Səlibçilər Fələstindəki Əkkə qalası yaxınlığında sahilə çıxıb qalanı zəbt etmişdilər. Lakin Səlahəddin Əyyubinin ordusu qarşısında məğlubiyyətə uğrayaraq sülh müqaviləsi bağlamağa məcbur olmuşdular 134 .
Yüklə 4,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|