Orta Əsrlərdə Yaşamış azərbaycanli aliMLƏR
Yüklə 4,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- GİRİŞ TƏDQİQAT ÜSULU VƏ MƏNBƏLƏRİN XÜLASƏSİ
- SSRİ EA AzF Xəbərləri
|
Qısaltmalar م ------------------------Səllallahu Əleyhi Vəsəlləm (Allahın səlamı onun üzərinə olsun) ا/ٍ -----------------Radiyallahu ənh / Radiyallahu ənha (Allah ondan razı olsun) ×-----------------------Əleyhissəlam (ona səlam olsun) /-------------------------Rəhiməhullah (Allah ona rəhmət etsin) AMEA Əİ---------------Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Əlyazmalar İnstitutu AÜİFD------------------Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi AÜTAD-----------------Ankara Üniversitesi Tarih Araştırmaları Dergisi AzSSR EA--------------Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası Elmlər Akademiyası C. ------------------------Cild CBÜSBED--------------Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstütüsü Dergisi CÜİFD-------------------Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi DAAD-------------------Dinbilimleri Akademik Araştırmalar Dergisi DÜSBED ---------------Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstütüsü Dergisi EÜSBED----------------Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstütüsü Dergisi FÜİFD-------------------Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi İA-------------------------İslam Ansiklopedisi İHK-----------------------İl Halk Kütüphanesi BYEK------------------- Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi KSU----------------------King Saud University Ktbx----------------------kitabxana MEB---------------------Milli Eğitim Bakanlığı Nr.------------------------Nömrə Nşr.-----------------------Naşir, nəşr edən S. -------------------------Sayı s. -------------------------Səhifə SÜİD--------------------Selçuk Üniversitesi İlahiyat Dergisi SÜİFD------------------Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi SÜTAD-----------------Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi SYEK-------------------Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi TDV---------------------Türkiye Diyanet Vakfı Trc.----------------------Tərcümə edən trz. ----------------------tarixsiz TTK--------------------Türk Tarih Kurumu VGMK-----------------Vakıflar Genel Müdürlüğü Kütüphanesi v. -----------------------Vərəq və.s---------------------və sair
GİRİŞ TƏDQİQAT ÜSULU VƏ MƏNBƏLƏRİN XÜLASƏSİ Elmi tədqiqatlarda əsasən deduktiv metoda üstünlük verilir. Tədqiqatlarda, həmçinin təhqiqatlarda, deduktiv metodun, yəni faktlar və dəlillərin göstərdiyi istiqamətdə irəliləyərək problemin həllinə nail olmağın sözsüz ki, böyük əhəmiyyəti var. Buradakı araşdırmada da bu metoda üstünlük verilmişdir. Çünki məlumat sahibi olmadan fikir, qənaət sahibi olmaq zərərli olmaqla yanaşı, həm də təhlükəlidir. Hər şeydən əvvəl tədqiqatın əhatə etdiyi tarixi zaman dilimini müəyyənləşdirmək lazım gəlir və biz burada orta əsrlərdə yaşamış azərbaycanlı alimlər haqqında söhbət açacağıq. Həyat və fəaliyyətlərini araşdıracağımız şəxslərin böyük əksəriyyəti dini elmlər sahəsində tanınmış azərbaycanlılardır. Bunların əksəriyyəti fiqh, yəni İslam hüququ sahəsində, eləcə də hədis, təfsir, qiraət, kəlam sahələrində ixtisaslaşmış alimlərdir. Onlardan bəziləri həm də öz dövrünün tanınmış filoloq və ədəbiyyatşünaslarıdır. Bununla yanaşı tibb, riyaziyyat, astronomiya kimi dəqiq elm sahələrinə aid alimlərin, həmçinin orta əsrlərdə yaşamış bəzi azərbaycanlı dövlət xadimlərinin bioqrafiyalarına da yer verilmişdir. Burada bioqrafiyalarını qələmə aldığımız dini elmlər sahəsində fəaliyyət göstərmiş azərbaycanlı alimlər sələfi, əş’ari və maturidi etiqadi cərəyanlara mənsub şəxslərdir. Aralarında mö’təzilə və xəvaric kimi cərəyanlara mənsub, öz dövrünün tanınmış bir neçə aliminin bioqrafiyalarına da rast gələcəksiniz. Fütuvvət və təsəvvüf əhlinə mənsub təriqət şeyxlərinin bioqrafiyaları araşdırılarkən müəyyən kriteriyalar əsas götürülmüşdür. Məlum olduğu kimi sufi təriqətlərinə mənsub bəzi tanınmış simalar istər yaşadıqları dövrdə, istərsə də sonrakı dövrlərdə ciddi tənqidə məruz qalmışdırlar. Burada həyat və faəliyyətlərinə yer verdiyimiz azərbaycanlı sufilərin söz, hal, hərəkət və əsərlərinin Qur’an və səhih hədislərlə zidd olmamasına, yaxud onların hədis, hədis üsulu, fiqh, fiqh üsulu, təfsir, təsfir üsulu, qiraət, kəlam kimi dini elmlər sahəsində əsər qələmə almış olmalarına diqqət yetirilmişdir. Haqqında bioqrafik məlumat verilən şəxslərin adları əslən mənsub olduqları Azərbaycan şəhərlərinə görə, şəhər adları isə əlifba sırasına görə sıralanmışdır. Haqqında məlumat verilən şəxsin adı titul, ləqəb, künyə, ad, ata adı, əcdad və nisbə formasında düzülmüşdür. Məsələn: ‚Əllamə Tacəddin Əbü’l-Həsən Əli ibn Abdullah ibn Əbu Bəkr Ərdəbili‛də titul-əllamə,
ləqəb-Tacəddin, künyə-Əbü’l-Həsən, ad-Əli, ata adı-Abdullah, baba adı-Əbu Bəkr, nisbə- Ərdəbili formasında düzülmüşdür. Sonu ‚əd-din‛lə bitən ləqəblərin daşınması orta əsrlərdə İslam coğrafiyasında xeyli yayılmışdı. Künyə, yəni şəxsin öz oğlunun adı ilə tanınması və nisbə, yəni şəxsin hansı ölkə, şəhər, millət, etnik qrup və tayfaya mənsub olduğunu bildirməsi isə qədim ərəb ənənəsinin İslamı qəbul etmiş digər millətlərə də keçməsindən irəli gəlir. Ərəb cəmiyyətində hələ İslamdan əvvəl ‚ənsab‛ elmi, yəni nəsəbin bilinməsi və oğul atası olmaq mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. İrəlidə ayrı-ayrı şəxslərin bioqrafiyasını oxuyarkən müxtəlif dini, elmi və fəlsəfi cərəyanlar, ictimai hərəkatlar, elm sahələri, mədəni və iqtisadi münasibətlərin mahiyyətinin daha asan və dərindən dərk edilə bilinməsi üçün sözü gedən dövrdə İslam dünyasında mövcud olmuş dini və fəlsəfi cərəyanlar haqqında əvvəlcədən ətraflı məlumat veriləcəkdir. Haqqında söhbət açılacaq şəxslər İslam coğrafiyasının müxtəlif yerlərində yaşadıqları və bu coğrafiyada mövcud olan sivilizasiyanın mənsubu olduqları üçün sivilizasiya, mədəniyyət məfhumları, İslam sivilizasiyasının yaranma və inkişafı proseslərinə nəzər salınacaqdır. Bundan başqa Azərbaycanın tarixi coğrafiyası mövzusuna da geniş yer veriləcək, bu haqda ortaya atılan bəzi əsassız və məsnədsiz iddiaların çürüdülməsinə də çalışılacaqdır. Monoqrafiyanın əsas hissəsinin bioqrafiyalardan ibarət olduğunu nəzərə alaraq hər şeydən əvvəl orta əsr İslam coğrafiyasında tarixçiliyin, ələlxüsus bioqrafik tarixçiliyin yüksək inkişaf səviyyəsinə çatdığını və bu sahədə çox dəyərli əsərlərin qələmə alındığını qeyd etmək yerinə düşəcəkdir. İslam dünyasında siyasi hadisələrin gedişatı tarix elminin və tarixçiliyin inkişafına da əsaslı şəkildə təsir etmişdir. VIII-IX əsrlərdən etibarən siyasi tarix sahəsində ən dəyərli əsərlərin müəllifləri saray katibləri, bürokratlar olmuşdurlar. Çünki tarixçilik artıq ayrı-ayrı sülalələrin tarixini yazmaq ənənəsinə çevrilmişdi. Bu səbəbdən siyasi tarix qələmə almaqdan mümkün qədər uzaq qalmağa çalışan din alimləri bioqrafiya, tərcüməyi-hal kitabları yazmağa üstünlük vermişdirlər. Orta əsrlərdə yaşamış bir çox müsəlman tarixçi alimləri peyğəmbərlərin varisləri hesab etdikləri üçün onların həyatlarına dair qələmə alınmış tarixi əsərlərin İslam ümmətinin həqiqi tarixi olduğunu düşünmüşdürlər. Buna görə də mühəddis, fəqih, müfəssir, qari, filoloq, ədib, şair, filosof və təbiblərin həyatı haqqında yüzlərlə, minlərlə kitab və risalə qələmə alınmışdır 1 .
Tədqiq olunan dövrə və mövzuya aid mənbə materilların böyük hissəsini ərəb, müəyyən hissəsini isə farsca və türkcə qələmə alınmış əsərlər təşkil edir. Yuxarda qeyd etdiyimiz kimi hələ İslamdan əvvəl ərəb cəmiyyətində ‚ənsab‛ elmi mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Tarixçilər tərəfindən cahiliyyə dövrü adlandırılan, ərəblərin İslamdan əvvəlki tarixi bütün mənfilikləri ilə yanaşı ərəblərin qəhrəmanlıq çağıdır. Ələlxüsus çöl ərəblərinin, yəni bədəvilərin başlıca öyünc mənbəyi igidlik, şairlik, nüfiz və sərvət sahibi olmaq idi. Bu bədəvilər arasında qəbilə, soy-kök təəssübkeşliyinin yaranması və möhkəmlənməsinə səbəb olmuşdu 2 . Hər bir ərəb qəbiləsinin ata-babasının adlarının yazıldığı ‚nəssabə‛ adlanan soy ağacları, şəcərələr tərtib olunurdu. Bu şəcərələr hətta ərəb millətinin iki ulu əcdadı hesab olunan Ədnan və Qəhtana qədər gedib çıxırdı. Bu ənənə İslam tarixçiliyinin meydana gəlməsi və inkişaf etməsində böyük rol oynamışdır 3 . ‚Rical‛, ‚təbəqat‛, ‚təzkirə‛ tipli ensklopedik tərcümeyi-hal kitablarının meydana gəlməsində bu amil mühüm yer tutmuşdur. Xüsusən mühəddislərin yazdıqları əsərlərdə ayrı-ayrı şəxslərin adları, xronoloji ünsürlər, vəfat tarixləri dəqiqliklə müəyyən edilərək qeyd edilmişdir. Bununla yanaşı haqqında məlumat verilən şəxslərin həyatlarında yaşanmış mühüm hadisələr nəql edilmiş, şairlərin şerlərindən, alimlərin hikmətli sözlərindən nümunələr iqtibas edilmişdir. Alimlərin elmi və ədəbi şəxsiyyəti bütün təfərrüatı ilə oxucuya çatdırılmağa çalışılmışdı. Burada istifadə etdiyimiz bu tərz kitabların ən əhəmiyyətlilərindən biri Əbu Sə’d Əbdülkərim əs-Səm’aninin Kitabü’l-Ənsab adlı əsəridir. 1113-cü ildə Xorasanın Mərv şəhərində dünyaya gəlmiş əs-Səm’ani 1167-ci ildə Mərvdəki Əhmədiyyə mədrəsəsində vəfat etmişdir. Sözü gedən əsər, haqqında məlumat verilən şəxslərin nisbələrinin əlifba sırasına görə düzülərək tərtib edildiyi bioqrafiya və coğrafiya kitabıdır. Kitabü’l-Ənsab öz sahəsinə dair mühüm mənbələrdən biridir. Əsər ilk dəfə Londonda 1912-ci ildə nəşr olunmuşdur. Daha sonra 1961-1969, 1980-ci illərdə Heydərabadda və 1976-1982-ci ildə
1 Ramazan ŞEŞEN, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 82-83, İstanbul 1998. 2 Cavad ƏLİ, Müfəssəl fi Tarixü’l-Ərəb Qəblə’l-İslam, C. II, s. 533-534, Bağdad 1993; Neşet ÇAĞATAY, İslam Dönemine Dek Arap Tarihi, s. 128, 138, Ankara 1989. 3 Ahmet ÖNKAL, ‚Araplarda Ensab İlmi ve İslam Tarihi Açısından Önemi‛, SÜİD, S. 3, Konya 1990, ss. 117-132. Dəməşqdə nəşr olunmuşdur. Kitabü’l-Ənsab Ömər əl-Barudi tərəfindən 4 cild halında 1988-ci ildə Beyrutda çap edilmişdir. Biz burada göstərilən sonuncu nəşrdən istifadə etmişik. Bioqrafiyalar sahəsində ən çox müraciət etdiyimiz əsərlərdən biri də 1179-1229-cu illərdə yaşamış Şihabəddin Yaqut ər-Rumi əl-Həməvinin Mu’cəmü’l-Büldan adlı əsəridir. Müəllifin öz bioqrafyası da xeyli maraqlı və rəngarəngdir. Nisbəsindən də göründüyü kimi o, Rumlu, yəni Anadoluludur. Uşaq vaxtı Anadoluda əsir alınaraq Bağdada gətirilmiş, Həmalı tacir Əsgər ibn İbrahim tərəfindən kölə bazarından satın alınmışdır. Ağası onun yaxşı təhsil almasını təmin etmiş və müxtəlif ölkələrə özünün təmsilçisi olaraq ticarət səfərlərinə göndərmişdi. 1199-cu ildə ağası tərəfindən köləlikdən azad edilmiş və azad şəxs kimi Əsgər ibn İbrahimin yanında işləmişdi. Lakin bir müddət sonra sabiq ağası ilə arası dəymişdi. İran, Xorasan, Azərbaycan, Misir və Şam diyarlarını gəzən Yaqut əl-Həməvi moğolların ilk hücumu vaxtı sahib olduğu bütün mal-dövləti qoyaraq Xorasandan Suriyaya qaçmağa məcbur olmuşdu. Səyahətləri vaxtı İslam coğrafiyasının müxtəlif şəhərlərindəki kitabxanaları gəzərək yazacağı əsərlər üçün material toplamışdı. 1224-cü ildə Misirdə Mu’cəmü’l-Büldanı yazıb bitirmişdi. Bu əsər əslində əlifba sırasına görə tərtib edilmiş coğrafi lüğətdir. Müəllif ölkələr, regionlar və şəhərlər haqqında coğrafi məlumatlarla yanaşı həmin yerlərdən yetişmiş məşhur alimlər haqqında da məlumat vermişdir. Yaqut əl-Həməvi, orta əsr müəlliflərinin bir çoxundan fərqli olaraq, nəql etdiyi tarixi-coğrafi və bioqrafik məlumatı aldığı mənbə və ya şəxsin adını da qeyd etmişdir. Burada Mu’cəmü’l-Büldanın, müasir tədqiqatçılar tərəfindən ən çox istifadə edilən, 5 cild halındakı Beyrut nəşrindən istifadə olunmuşdur. Dəməşqli Əbdülhəyy ibnü’l-İmadın (1622-1679) Şəzəratü’z-Zəhəb fi Əxbari mən Zəhəb adlı ümumi bioqrafiya əsəri bu sahədə ən çox müraciət olunan mənbələrdəndir. İbnü’l-İmad bu əsərində 1592-ci ilə qədər İslam coğrafiyasında yaşamış alimlər və tanınmış şəxsiyyətlərin həyatından bəhs etmişdir. Əsər bir neçə dəfə nəşr olunmuşdur. Əbdülqadir Arnavud əsəri təqiq edərək 1986-1991-ci illərdə 10 cild halında Dəməşqdə nəşr etmişdi. Burada sözügedən nəşrdən faydalanılmışdır. Şafi’i məzhəbinə mənsub fəqihlərin həyat və elmi fəaliyyətlərindən bəhs edən təbəqat kitabları ən çox müraciət etdiyimiz mənbələrdəndir. Belə ki, orta əsrlərdə Azərbaycan coğrafiyasında yaşayan müsəlmanların böyük əksəriyyəti bu fiqhi məzhəbin mənsubları olmuşdurlar. Şafi’i təbəqatlarından Cəmaləddin Əbdürrəhim Əsənvinin Təbəqatu’s-Şafi’iyyə, Əbu Bəkr ibn Qazi Şuhbənin Təbəqatu’s-Şafi’iyyə, Təqiyəddin ibnü’s- Səlah Şəhrəzurinin Təbəqatü’l-Füqəhai’ş-Şafi’iyyə, Tacəddin Əbdülvəhhab Sübkinin Təbəqatü’ş-Şafi’iyyə əl-Kübra, İbn Kəsir əl-Ənsarinin Zeyl Təbəqatü’l-Füqəhai’ş-Şafi’iyyə adlı əsərləri tez-tez müraciət etdiyimiz bioqrafik mənbələrdir. Ümumiyyətlə fiqhi məzhəblərə, yəni hüquq məktəblərinə aid təbəqat kitabları İslam dünyasının elm tarixi ilə maraqlanan tədqiqatçılar üçün əvəzedilməz mənbələrdir. Fiqhi məzhəblərlə yanaşı hər bir elm sahəsinə aid alimlərin həyat və fəaliyyətlərindən bəhs edən təbəqat kitablarını bu kateqoriyaya daxil etmək olar. Əbdürrəhman Hənbəlinin Zeyl Təbəqatu’l- Hənabilə, Muhyəddin ibn Əbü’l-Vəfanın Cəvahirü’l-Muziyyə fi Təbəqatü’l-Hənəfiyyə, Zeynəddin ibn Qutlubuğanın Tacü’t-Tərcim fi Təbəqatü’l-Hənəfiyyə, Əlaəddin Əli Xınalızadənin Təbəqatü’l-Hənəfiyyəsi burada istifadə olunmuş hənəfi və hənbəli fəqihlərinin tərcümeyi-hallarından bəhs edən əsərlərdir. Bundan başqa təfsir, hədis, qiraət və tibb sahəsində öz dövrünün tanınmış elm adamlarının bioqafiyalarının yazıldığı təbəqat kitablarına da müraciət edilmişdir. Bunlardan ən əhəmiyyətliləri sırasında Şəmsəddin Davudinin Təbəqatü’l-Müfəssirin adlı İslam dünyasında yetişmiş təfsir alimlərinin bioqrafiyalarına dair əsərin adını çəkmək olar. İbn Əbdülhadi əd- Diməşqinin Təbəqatu-Üləmai’l-Hədis adlı dörd cildlik əsərində məşhur hədis alimlərinin həyat və fəaliyyətindən bəhs edilmişdir. Burada əsərin 1997-ci il Beyrut çapından istifadə edilmişdir. Əsərlərinə ən çox müraciət etdiyimiz müəlliflərdən biri də türk mənşəli alim Şəmsəddin Zəhəbidir. 1273-cü ildə Dəməşqdə dünyaya gələn alimin ata- babaları Anadoludan köçüb Şam diyarında məskunlaşmışdırlar. Şəmsəddin Zəhəbi təfsir, hədis, hüquq və tarix sahəsində dərin biliyi ilə fərqlənmişdi. Gənclik illərində İslam coğrafiyasının başlıca elm və mədəniyyət mərkəzlərini gəzərək şeyxülislam Təqiyəddin ibn Teymiyyə, şeyx Yusif əl-Mizzi, şeyx Elməddin Qasım əl-Birzali, İbn Dəqiq əl-İd kimi öz dövrünün tanınmış alimləri ilə görüşüb onların elmi bilik və fikirlərindən faydalanmışdı. Şəmsəddin Zəhəbi ümumilikdə müxtəlif elm sahələrinə dair 235 əsərin müəllifidir. Bunlardan 148-i tarixə aiddir. Şəmsəddin Zəhəbi istifadə etdiyi tarixi mənbələr haqqında təfsilatlı məlumat verməsi və xronoloji ardıcıllığa dəqiq riayət etməsiylə seçilir. Onun Kitab Təzkərətü’l-Hüffaz adlı əsəri ilk dövr hədis hafizləri və
mühəddislərin tərcümeyi-halının öyrənilməsi baxımından əvəzedilməz mənbələrdən biridir. Müəllifin Mizanü'l-E'tidal fi Nəqdi’r-Rical, Müştəbih fi Əsmai’r-Rical adlı əsərləri də yenə hədis alimləri və hədis raviləri haqqında qiymətli məluatların toplandığı əsərlərdir. Şəmsəddin Zəhəbinin Siyəru Ə’lamü’n-Nübəla adlı əsəri isə 24 cildlik bioqrafik ensklopediyadır. Bu əsər İslamın ilk günlərindən müəllifin vəfat tarixinə (1347) qədərki təqribən altı əsrlik dövrdə yaşamış, müxtəlif elm sahələrində şöhrət tapmış alimlər, dövlət və mədəniyyət xadimləri haqqında çox dəyərli məlumatları ehtiva etməkdədir. XII əsrdə Azərbaycanda yaşamış hədis alimləri haqqında hafiz Əbu Tahir Əhməd əs- Süləfi İsfəhaninin (1083-1181) verdiyi məlumatlar son dərəcə əhəmiyyətlidir. Belə ki, məşhur azərbaycanlı filoloq, Xətib Təbrizi adı ilə şöhrət tapmış Əbu Zəkəriyyə Yəhya Təbrizinin tələbələrindən biri olub ondan ərəb qrammatikası dərsləri alan hafiz Əbu Tahir əs-Süləfi 1107-ci ildən etibarən təhsil almaq məqsədiylə səyahətə çıxmış, İslam coğrafiyasının başlıca elm və mədəniyyət mərkəzlərini gəzmişdi. O cümlədən Azərbaycanın Marağa, Miyanə, Təbriz, Ərdəbil, Xoy, Düveyn, Şirvan, Tiflis, Dərbənd kimi şəhər və vilayətlərini gəzərək buradakı hədis alimləri ilə görüşmüş və onlardan dərs almışdı. Əbu Tahir əs-Süləfi bu elmi səyahətlərində görüşdüyü alimlərin bioqrafiyası və onlardan aldığı dərslərin xülasəsini özünün Mu’cəmü’s-Səfər və Ərbəinü’l-Büldaniyyə adlı əsərlərində qeyd etmişdir. XII əsrdə Azərbaycanın şəhərlərini gəzərək buradakı alimlərdən hədis dərsləri almış digər bir alim də 1105-ci ildə Dəməşqdə dünyaya gəlmiş Əli ibn Əsakirdir (öl. 1175). 1134-cü ildə Suriyadan yola çıxan İbn Əsakir Azərbaycan, İran, Xorasan və Mavəraünnəhrin böyük şəhərlərinə səyahətlər etmiş, buraların qabaqcıl alimlərinin dərslərini dinləmək fürsəti tapmışdı. İbn Əsakir öz dövrünün tanınmış mühəddis, fəqih və tarixçilərindən biridir. Onun tarix sahəsində qələmə aldığı ən məşhur əsəri Tarixu-
Beyrutda 80 cild halında nəşr edilmişdir. Bu əsər Dəməşq şəhərinin müfəssəl tarixidir. Əsər Dəməşqin yerləşdiyi coğrafiyanın üstün cəhətləri, topoqrafiyası, saraylar, imarətlər, məscidlər, məktəblər, mədrəsələr, kilsələr, karvansaraylar, hamamlar, meydanlar, kanallar və digər tikililəri haqqındakı ətraflı məlumatlarla başlanır. Sonrakı cildlərdə isə Dəməşqdə yetişmiş, həmçinin buraya köçüb gəlmiş və bir müddət Dəməşqdə yaşamış müxtəlif elm sahələrinə mənsub alimlər, xəlifələr, sərkərdələr, şəhərin qaziləri, canişinləri, hökmdarları haqqında geniş məlumat verilir. Elmi dairələrdə İbnü’l-Fuvati kimi tanınan Kəmaləddin Əbü’l-Fəzl Əbdürrəzzaq ibn Əhməd əş-Şeybaninin (1244-1323) Təlxis Məcməü’l-Adab fi Mu’cəmü’l-Əlqab adlı əsəri də orta əsrlərdə yaşamış görkəmli azərbaycanlıların həyat və elmi yaradıcılığını öyrənmək baxımından əvəzedilməz mənbələrdən biridir. Əsilzadə ailəsinə mənsub İbnü’l-Fuvati 14 yaşında ikən Bağdadın işğalı vaxtı moğollara əsir düşmüş, Nəsrəddin Tusinin vasitəçiliyi ilə əsirlikdən azad edilmişdi. O, Nəsrəddin Tusinin istəyi ilə Marağa rəsədxanasındakı kitabxananın müdiri olmuşdu. 1280-ci ildə Bağdada qayıdaraq Müstənsiriyyə mədrəsəsi kitabxanasının müdirliyinə təyin olunmuşdu. Daha sonra Azərbaycana qayıtmış, Olcaytunun hakimiyyəti illərində (1304-1306) Elxanilərin sarayında xidmət etmişdi. Bu və sonrakı illərdə Azərbaycanın əksər böyük şəhərlərini gəzmişdi. Ərəb filologiyası, tarix, astronomiya və fəlsəfə sahəsində yaşadığı dövrün tanınmış alimlərindən olan İbnü’l-Fuvati ana dili olan ərəbcə qədər farscanı da mükəmməl bilən nadir orta əsr ərəb müəlliflərindəndir. Hənbəli məzhəbinə mənsub olsa da fəlsəfəyə məyyal olması səbəbiylə İbnü’l-Fuvati müasiri olan digər hənbəli alimlərinin tənqidinə məruz qalmışdı. Onun fəlsəfəyə marağı ehtimal ki, dostu və hamisi Nəsrəddin Tusinin təsiri ilə meydana çıxmışdı. İbnü’l-Fuvatinin Təlxis Məcməü’l- Adab fi Mu’cəmü’l-Əlqab adlı əsəri nəhəng bioqrafik ensklopediyadır. Alimin 50 cilddə tərtib etdiyi bu əsərin günümüzə sadəcə IV və V cildləri gəlib çatmışdır. Daha doğrusu indiyə qədər sadəcə bu iki cild aşkar edilmişdir. Zahiriyyə kitabxanasında tapılan IV cild Dr. Mustafa Cavad tərəfindən 1962-1967-ci illərdə Dəməşqdə 4 cüz halında nəşr edilmişdir. Əsərin V cildi isə Hindistandakı əlyazma əsər kitabxanalarından birində aşkar edilmiş və Muhəmməd Əbdülqüddus əl-Qasımi tərəfindən 1937-1947-ci illərdə Lahorda ‚Oriental College Magazine‛də nəşr edilmişdir. Mərhum akademik Ziya Bünyadov bu cildlərdə görkəmli azərbaycanlılar haqqında verilmiş məlumatları tərcümə və nəşr etmişdir. Bu haqda aşağıda ətraflı məlumat veriləcəkdir. Biz bu əsərin sadəcə Dr. Mustafa Cavad tərəfindən nəşr edilmiş IV cildinin 2-ci və 3-cü cüzlərini əldə edərək tədqiq edə bilmişik. V cilddəki məlumatları isə Ziya Bünyadovun tərcüməsindən faydalanaraq oxucuya çatdırmağa çalışdıq. Buraya qədər sadaladığımız müəlliflərin əsərlərində VIII-XIII əsrlərdə yaşamış alim və mütəfəkkirlərin bioqrafiyaları üstünlük təşkil etmişdir. Misirli tarixçi Şəmsəddin Əbü’l- Xeyr əs-Səxavinin (1427-1497) Zəvu’l-Lami’ fi Üləmai’l-Qərnü’t-Tasi’ adlı 8 cildlik əsərində XV əsrdə yaşamış bir sıra məşhur azərbaycanlı alimin tərcümeyi-halına rast gəlmək mümkündür. əs-Səxavini digər bioqraf tarixçilərdən fərqləndirən ən əsas xüsusiyyəti onun tənqidçiliyidir. Onun əsərlərini bioqrafya və tarixi baxımdan qiymətli qılan digər bir amil də Məkkə və Mədinədə təhsil alması, daha sonra bir müddət burada tədrislə məşğul olması və 1466-1473-cü illərdə hər il həcc ziyarətində olmasıdır. Məkkə və Mədinədə uzun müddət yaşaması ona İslam dünyasının ən müxtəlif yerlərindən həcc ziyarəti üçün Hicaza 4 gələn XV əsr alim, mütəfəkkir və dövlət xadimləri ilə şəxsən görüşüb tanış olma fürsəti vermişdi. Burada əs-Səxavinin ünsiyətli xarakterə sahib olması da mühüm rol oynamışdır. XIV-XV əsrlərdə yaşamış azərbaycanlı alimlərin bioqrafiyalarına geniş yer verilmiş digər bir əsər misirli mühəddis, fəqih və tarixçi İbn Həcər əl-Əsqəlaninin (1361-1449) Dürərü’l-Kaminə fi Əyanü’l-miəti’s-Saminə, Lisanü’l-Mizan, İbnai’l-Ğumr bi Əbnai’l-Umr kimi çoxcildli əsərləridir. XV əsrin birinci yarısı, xüsusilə də XVI əsrin əvvəllərindən etibarən Misirin də Osmanlı dövlətinə birləşdirilməsindən sonra başda İstanbul olmaqla Anadolunun böyük şəhərləri alimlər, mədəniyyət və incəsənət xadimləri üçün cazibə mərkəzinə çevrilmişdi. Türk alimi İsaməddin Taşköprüzadənin (1495-1561) əsərləri Osmanlı dövlətindəki alimlər, elmi fəaliyyətlər, elm tarixi, tədris müəssisələri və ictimai-mədəni həyat haqqında həqiqətən əvəzedilməz mənbələrdir. Onun Şəqaiqü’n-Nu’maniyyə fi Üləmai-Dövləti’l-Osmaniyyə adlı əsəri Osmanlı dövlətində yaşamış alimlərin bioqrafiyalarını ehtiva edir. Əsərdə Osmanlı dövlətinin quruluşundan (1299) 1555-ci ilə qədərki dövrdə Osmanlı dövlətində yaşamış müxtəlif elm sahələrinə aid alimlərin və din xadimlərinin tərcümeyi-halları on təbəqəyə ayrılaraq təfsilatı ilə yazılmışdır. Ümumilikdə bu əsərdə 371 alimin və 150 din xadiminin bioqrafiyası mövcuddur.
4 Hicaz-Ərəb yarımadasının Qırmızı dəniz sahilindəki, Məkkə və Mədinə şəhərlərinin də daxil olduğu hissəsi. Taşköprüzadənin Mövzuatü’l-Ülum adı ilə məşhur olmuş ‚Miftahü’s-Səadə və Misbahü’s-Siyadə‛ adlı əsəri İslam dünyasının elm tarixi sahəsində ən dəyərli əsərlərdən biridir. Burada müəllif 300-ə qədər elm sahəsindən, bu sahələrin mövzularından və qələmə alınmış əsərlərdən təfərrüatlı şəkildə bəhs edir. Elm tarixi sahəsində Anadoluda yetişmiş nadir zəkalardan biri də heç şübhəsiz Hacı Xəlifə adı ilə tanınan Katib Çələbi Mustafa ibn Abdullahdır (1609-1657). 48 illik ömründə 25-dən çox əsər qələmə almış Katib Çələbinin müasir tədqiqatçılar tərəfindən ən çox müraciət olunan əsəri Kəşfü’z-Zünun ən Əsami’l-Kütb və’l-Fünundur. Əsər İslam dünyasında elmlər, yazılan və tərcümə edilən əsərlər haqqında qələmə alınmış ən geniş miqyaslı və zəngin bir neçə mənbədən biridir. Katib Çələbi bu əsərində on mindən çox müəllifə aid ərəb, fars və türk dillərində qələmə alınmış 15 mindən çox əsərin adını maddələrə ayıraraq, gözəl bir üslub və tərtibatla sadalamış, haqqında məlumat vermişdir. Azərbaycanın elm tarixi, daha dəqiq desək keçmiş dövrlərdə yaşamış azərbaycanlı alimlərin həyat və elmi fəaliyyətləri ən az tədqiq olunmuş mövzulardan biridir. Bu mövzuda əsərinə müraciət etdiyimiz əcnəbi tədqiqatçılardan biri Şərif Əbdülhəyy Hüseynidir (ö. 1923). Məlum olduğu kimi Hindistanda qurulmuş müsəlman-türk dövlətləri bu ölkənin bir sıra şəhərini elm və mədəniyyət mərkəzinə çevirmişdilər. Bu şəhərlər dünyanın müxtəlif yerlərindən elm, mədəniyyət və incəsənt xadimlərini özünə cəlb edirdi. Nüzhətü’l-Xəvatir və Behcətü’l-Məsami’ və’n-Nəvazir adlı əsərində Şərif Əbdülhəyy Hüseyni hindli və Hindistana gəlib burada yaşamış müsəlman elm, dövlət və mədəniyyət xadimlərinin həyatına dair çox dəyərli məlumatlar vermişdir. Bunların arasında onlarla azərbaycanlı da var. Sırf orta əsrlərdə yaşamış azərbaycanlı alim və mütəfəkkirlərin həyatına dair müasir tədqiqatçılar tərəfindən qələmə alınmış ən tanınmış əsər 1986-cı ildə nəşr edilmiş Zakir Məmmədovun Orta Əsr Azərbaycan Filosof və Mütəfəkkirləri adlı kiçik həcmli əsəridir. Əsərdə orta əsrlərdə yaşamış bir sıra azərbaycanlı alim və mütəfəkkirin həyatı və elmi yaradıcılığı işıqlandırılmışdır. Bu mövzuda ilk tədqiqatlardan biri də Fazil Seyidova məxsusdur. Onun ‚Azərbaycanın Görkəmli Simaları‛ 5 adlı məqaləsində bir sıra azərbaycanlı alim və təsəvvüf ərbabının bioqrafiyası qeyd olunmuşdur. Həmçinin Ziya Bünyadovun ‚Vidnıye Deyateli Azerbaydjana v Soçinenii İbn al-Fuvati‛ 6 , ‚Novıye Materialı o Vidnıx Deyatelyax Azerbaydjana ve Epoxu Srednevekovya‛ 7 və ‚Novıye Materialı o Vidnıx Deyatelyax Azerbaydjana‛ 8 adlı məqalələri də sözü gedən mövzuya dair sanballı tədqiqatlardandır. Mərhum akademik bu məqalələrində Cəmaləddin Qıfti, Səlahəddin Səfədi, Şəmsəddin Səxavi, İbnü’l-Fuvati kimi orta əsr ərəb müəlliflərinin əsərlərindəki azərbaycanlı alim, ədib və dövlət xadimlərinin bioqrafiyalarına dair materialların tərcüməsini oxucuya çatdırmışdır. Bu mövzuda qələmə alınmış ən həcmli əsər heç şübhəsiz Məhəmməd Əli Tərbiyətin (1875-1940) Danişməndani-Azərbaycan adlı əsəridir. Əsər farscadan Azərbaycan türkcəsinə tərcümə edilərək 1987-ci ildə Bakıda nəşr olunmuşdur. Məhəmməd Əli Tərbiyətin bu əsəri, tədqiqat metodu baxımından xırda qüsurların olmasına rəğmən, Azərbaycanın görkəmli şəxsiyyətlərinin bioqrafiyası sahəsində yazılmış ən həcmli əsərdir. Lakin əsər Azərbaycan dilinə tərcümə edilərkən müəyyən xətalara da yol verilmişdir. Hər şeydən əvvəl qeyd edim ki, müəllif istifadə etdiyi mənbələri dəqiqliklə oxucuya çatdıra bilməmişdir. Yəni mənbələrin adı müəllif, cild, səhifə, nəşr yeri və ili göstərmədən qeyd olunmuşdur. Yer, şəxs, əsər və.s adlarına səhifəaltı qeydlərdə (deepnotes) aydınlıq gətirilməmişdir. Mütərcimlər, məncə heç lüzum yox ikən, mənbə adlarını tərcümə etmək zərurəti hiss etmişdirlər. Halbuki mənbə adlarının tərcümə edilmədən, olduğu kimi qeyd olunması tədqiqat üsulunun təməl qaydalarından biridir. Üstəlik mənbə adlarının tərcüməsində səriştəsizlik açıq-aşkar sezilir. Məsələn ‚Zeyli- Şəqaiq‛ ‚Lalə Sapı‛ kimi tərcümə olunmuşdur. Halbuki bu yuxarıda haqqında məlumat verdiyimiz Taşköprüzadənin Şəqaiqü’n-Numaniyyə adlı əsərinə yazılmış bir neçə zeyldən, yəni əlavədən hansısa biridir. M. Tərbiyət bunun hansı müəllifin ‚zeyl‛i olduğunu qeyd etməyərək sadə ‚Zeyli-Şəqaiq‛ yazmış, mütərcimlər isə bunu hərfi
5 SSRİ EA AzF Xəbərləri. Nr. 9, Bakı 1944, ss. 40-45. 6 AzSSR EA Xəbərləri. Tarix, fəlsəfə və hüquq ser., Nr. 2, Bakı 1979, ss. 61-66. 7 AzSSR EA Xəbərləri. Tarix, fəlsəfə və hüquq ser., Nr. 2, Bakı 1980, ss. 59-67. 8 AzSSR EA Xəbərləri. Tarix, fəlsəfə və hüquq ser., Nr. 3, Bakı 1980, ss. 62-68. tərcümə etmişdirlər 9 . Müəllifin yol verdiyi və mütərcimlərin də tənqidi-müqayisəli tədqiqat aparmadan tərcümə etdikləri digər bir xəta məşhur həkim Qəzənfər Təbrizinin yaşadığı dövrlə bağlıdır. M. Tərbiyət Qəzənfər Təbrizi haqqında ‚hicri qəməri XII-XIII (XVIII-XIX) əsrin alimlərindəndir‛ 10 deyə qeyd etmişdir. Halbuki Qəzənfər Təbrizi miladi XIII əsrdə Anadoluda yaşamış və mövlana Cəlaləddin Ruminin şəxsi həkimlərindən biri olmuşdur 11 .
monoqrafiyaların da mühüm hissəsini təşkil etmişdir. Bunlardan Ziya Bünyadovun Azərbaycan Atabəyləri Dövləti adlı əsərinin adını çəkə bilərik. Burada müəllif Eldənizlərin hakimiyyəti illərində (1136-1225) Azərbaycanda yaşamış tanınmış elm, mədəniyyət və incəsənt xadimlərinin həyat və fəaliyyətləri ilə bağlı təfərrüatlı məlumat vermişdir. Belə əsərlərdən biri də Sara Aşurbəylinin Şirvanşahlar Dövləti adlı monoqrafiyasıdır. Əsər VI- XVI əsrlər Şirvanın siyasi, iqtisadi və mədəniyyət tarixi ilə bağlı sanballı tədqiqatlardan biridir. Burada həmçinin sözü gedən dövrdə Şirvanda yaşamış görkəmli elm, mədəniyyət və incəsənət xadimləri haqqında da məlumat verilmişdir. Son iki əsər azərbaycan və rus dillərində bir neçə dəfə nəşr olunmuşdurlar. Malik Mahmudovun Ərəbcə Yazmış Azərbaycanlı Şair və Ədiblər adlı əsərində orta əsrlərdə yaşamış bir sıra azərbaycanlı şair, ədib, elm və mədəniyyət xadiminin həyat və elmi yaradıcılığı dərindən araşdırılmışdır. Bu əsər 1983 və 2006-cı illərdə Bakıda nəşr olunmuşdur. Malik Mahmudovun Xətib Təbrizinin Həyat və Yaradıcılığı adlı əsəri də sözü gedən mövzuda aparılmıs dəyərli tədqiqatın nəticəsidir. Əsər tanınmış azərbaycanlı ədib, şair, mühəddis, müfəssir Əbu Zəkəriyya Yəhya Təbirizinin həyatı və elmi fəaliyyəti ilə bağlı ən böyük tədqiqatdır. İranlı tədqiqatçı alim Səid Nəfisinin müəllifi olduğu Tarixi-Nəzm və Nəsr dər İran və dər Zebane-Farisi adlı iki cildlik əsər farsca əsər qələmə almış alim, şair, mütəfəkkir və.s görkəmli şəxslərin həyat və elmi yaradıcılığı ilə bağlı dəyərli məlumatları ehtiva edir. Bunların arasında çox sayıda azərbaycanlı da var.
9 Bax: Məhəmməd Əli TƏRBİYƏT, Danişməndani Azərbaycan, (Trc. İ. Şəms-Kəndli Q), s. 189, Bakı 1987. 10 Bax: TƏRBİYƏT, Danişməndan, s. 65. 11 Süheyl ÜNVER, Selçuklu Tababeti, s. 66, 93, Ankara 1940. |