Orta Əsrlərdə Yaşamış azərbaycanli aliMLƏR
Yüklə 4,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Tiflis (Suğdabil)
|
Arxeologiyası, C. I, S. 3-4, Bakı 1999, ss. 60-72. 237
GÖYÜŞOV, həmin əsər, s. 142; DOSTİYEV, həmin məqalə. 238
GÖYÜŞOV, həmin əsər, s. 142. 239
DOSTİYEV, həmin məqalə. 240
YAQUT əl-HƏMƏVİ, Mu’cəm, C. V, s. 286. 241
İBN XORDADBEH, Məsalikü’l-Məmalik, s. 39. 242
Nüzhətü’l-Qülub, s. 93. 243
Mu’cəm, C. V, s. 286. Həmiçinin bax: MİNORSKİY, İstoriya Şirvana i Derbenta X-XI vekov, s. 214. [ هصه
] sözünün cəm forması olan, qəsrlər mənasını ifadə edən ‚qisar‛
[
] sözündən törəmiş olması ehtimalı böyükdür. Qusar sözünün ən hündür, son hədd mənasındakı ‚qusarə‛dən
244
[ ٟ َناَصُه ] meydana gəlmiş olması da mümkündür. Çünki regionda ən hündür relyefə malik yaşayış məntəqəsi Qusardır.
Bu gün Xaçmaz şəhərindən 14 km şərqdə, Xəzər dənizi sahilində yerləşən Niyazabad bir zamanlar Xəzər dənizinin qərb sahilindəki ən mühüm limanlardan biri idi. Azərbaycanın cənubundan başlayan ticarət yolu bu liman şəhərindən keçərək Dərbəndə çatırdı 245 . XVIII əsrin birinci yarısında rus səyyahları da Azərbaycana səyahət edərkən bu liman şəhərinə gəlmiş, gündəliklərində Niyazabadı ətraflı təsvir etmişdilər 246 . Türk səyyahı Övliya Çələbi (XVII əsr) bu şəhər haqqında təfsilatlı məlumat verir. Müəllif yazır: ‚Əvsafi-şəhri-Niyazabad: Şirvan hüdudundadır. Yəzdigərd şah tərəfindən bina edilmişdir. Qədim zamanlarda böyük şəhər imiş. Hələ də mövcud olan binaları bir vaxtların ehtişamından xəbər verir. Moğollar, sonra da dağıstanlı qumuq, qaytaq və.s tayfalar buraya hücum edib təxrib etmişdirlər. Sultan III Muradın böyük komandanı Qoca Fərhad paşa bu şəhərdə qışlamış, sonra ordusu ilə Şirvan tərəfə hərəkət etməmişdən əvvəl Niyazabad qalasını təmir etdirmişdi. Bura Dağıstanla Şirvan arasındadır. Şəhərdə qırx məhəllə və qırx minbər (məscid) var. Şəhərdə cümə camesi, karvansaray, hamam və bazar var. Niyazabad ayrıca sultanlıqdır, minə qədər nökəri (əsgəri-N.Ə), on iki hakimi var. Şəhərin kələntəri Niyazabadda 6000 247 bağ-bağçalı evin olduğunu deyir. Abad, gözəlləri çox, əkinə yararlı torpaqları bol olan yerdir. Lakin şəhərin ortasındakı qala divarları xarabadır. Belə məhsuldar, ab-havası lətif yerdə qalanın olması çox vacib ikən uçub dağılmışdır. Niyazabadda xacə Əhməd Yəsəvinin nəslindən olan Əfşar babanın türbəsi var. Əcəmlərin bu şəxsin təriqətinə inam və ehtiramları vardır. Belə ki, buradakı təkyədə yüzdən çox füqəra (dərviş-E.N) var. Təkyədə gələn gedənə yemək verilir. Bu şəhərin əhalisi hənəfi məzhəbindədir‛ 248 .
244
Bax: BARANOV, Arabsko-Russkiy Slovar, s. 641. Həmçinin bax: SARI, Arapça-Türkçe Lugat, s. 1233. 245
Vaqif PİRİYEV, Azərbaycanın Tarixi-Siyasi Coğrafiyası, s. 33, Bakı 2006. 246
Elçin QARAYEV, Azərbaycan XVIII Əsr Rus və Qərbi Avropa Səyyahlarının Təsvirində, s. 22-23, Bakı 2005. 247
Əgər təqribən hər evdə 5 nəfərin yaşadığını nəzərə alsaq XVII əsrdə Niyazabadın 30 mindən çox əhalisi olan orta böyüklükdə bir şəhər olduğunu söyləyə bilərik. 248 ÖVLİYA ÇƏLƏBİ, Səyahətnamə, C. II, s. 292-293. Arxeoloji qazıntılar vaxtı aşkar edilən zəngin maddi mədəniyyət nümunələri göstərmişdir ki, Şamaxı şəhərinin yerində hələ antik dövrdən bəri yaşayış məskəni olmuşdur. VIII-XI əsrlərdə Şamaxı Yəzidiyyə adı ilə və Şirvanşahların inzibati mərkəzi kimi məşhur olmuşdu 249 . Abbasilərin Şirvan canişini Əbu Tahir Yəzid ibn Muhəmməd əş-Şeybani h. 306-cı (918) ildə Şirvan torpağında Yəzidiyyə şəhərini saldırmışdı 250
. Bu dövrdə Yəzidiyyə özünün sikkə zərbxanası ilə məşhur olmuş, eyni zamanda ‚darü’l- mülk‛, yəni paytaxt şəhəri kimi şöhrət tapmışdı. XII əsrdə Şamaxıda təxminən 100 minə yaxın əhali yaşamışdı 251 . Orta əsrlərdə Şamaxı yetişdirdiyi elm, mədəniyyət, dövlət xadimləri, sənətkarlarla yanaşı əhalisinin igidliyi və mərdiliyi ilə də məşhur olmuşdu. İbnü’l-Əsir 1221-ci ildə moğolların Şamaxıya hücumu təsvir edərkən yazır: ‚Moğollar dəvə, inək, keçi, qoyun və.s heyvan leşlərini, bunlarla birlikdə öldürdükləri insanların cəsədlərin üst-üstə yığıb müqavimət göstərən Şamaxı qalasının divarlarını aşmağa çalışmışdılar. Şəhər əhalisi bu döyüşlərdə ciddi müqavimət göstərmiş, üç gün şiddətli və qanlı döyüşlər getmişdi. Çətin vəziyyətə düşən şəhər müdafiəçiləri ‚istənilən halda bu işin axırında ölüm var və qılınc boynumuza dirənəcək, ən yaxşısı səbrlə düşmənə müqavimət göstərib şərəfimizlə ölək‛ deyərək moğollarla vuruşmağa davam etmişdilər. Nəhayət moğollar qılınc gücünə Şamaxını ələ keçirə bilmişdilər. Şamaxının işğalı ağır insan itkisi və talanla müşayət olunmuşdu 252 . Orta əsr mənbələrində Şirvan həm vilayət həm də şəhər adı kimi qeyd olunmuşdur. Coğrafi məkan olaraq Şirvan adı ilə daha çox Arranın Kür çayından şimalda qalan qismi nəzərdə tutulmuşdur. A. Bakıxanov Şirvan vilayətinin hüdudlarını təsvir edərkən yazır: ‚Şirvan vilayəti, şərq tərəfdən Xəzər dənizi ilə, cənub-qərbdən onu Muğan və Ermənistan (Arran-E.N) vilayətlərindən ayıran Kür çayı ilə, şimal-qərbdən Qanıq (Alazan) çayı ilə, İlisu nahiyəsindən keçən qeyri-müəyyən xətlə, Qafqaz sıradağları, Kürə və Təbərsəran nahiyələrini Qaziqumuq və Qaytaq məmləkətlərindən ayıran dağ silsiləsi ilə və oradan da, Dərvaq çayı yatağından onun Xəzər dənizinə qovuşduğu yerə
249
GÖYÜŞOV, həmin əsər, s. 136-137. 250
AŞURBƏYLİ, həmin əsər, s. 100. 251
GÖYÜŞOV, həmin əsər, s. 137. 252
İBNü’l-ƏSİR, Kamil fi’t-Tarix, C. XII, s. 340. qədər uzanan sahə ilə məhduddur‛ 253
. Bu vilayətin ayrı-ayrı şəhərlərindən yetişən alimlər, irəlidə görəcəyəmiz kimi, Şirvani nisbəsi ilə tanınmışdılar. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi mənbələrdə Şirvan adı həm də şəhər adı kimi qeyd olunmuşdur. İstəxri, İbn Hövqəl, Zəkəriyyə Qəzvini və Məqdisi kimi orta əsr coğrafiyaşünasları öz əsərlərində Şirvan şəhərinin adını çəkirlər. Şəmsəddin əl-Məqdisi Bərdicdən Şamaxılya 2 mərhələ (90,96 km), Şamaxıdan Şirvan şəhərinə 3 mərhələ (136,44 km), Şirvandan Layicana 2 mərhələ, oradan da Samur çayı üzərindəki körpüyə 2 mərhələ məsafə olduğunu yazır 254 . Həmçinin İbn Hövqəl, əl-İdrisi və əl-İstəxri də eyni məlumatı verirlər 255
. Buradan Şirvan şəhərinin Şamaxıdan şimal-şərq istiqamətində, Şamaxı ilə Şabran arasında olduğunu təxmin etmək olar. Samur çayının 90 km cənubu tam qədim Gilgilçay səddinin olduğu yerə, indiki Siyəzən rayonu ərazisinə düşür. Ehtimal ki, orta əsr müəlliflərinin Layican dedikləri şəhər, güman edildiyi kimi indiki İsmayıllı rayonundakı Lahıc kəndi deyil 256
, Gilgilçay səddi üzərində yaşayış məntəqəsi idi. Hüdudü’l-Aləm müəllifi də Şirvan, Xursan və Leyzanın (Layican) adını yanaşı çəkərək bunların ayrı-ayrı hökmdarlar tərəfindən idarə olunduğunu qeyd edir 257 . Məlum olduğu kimi Xursan vilayəti Şabran və ətraf ərazilərə verilən ad idi. Mənbədə adlarının birgə qeyd edilməsi bu üç ərazi vahidinin yanaşı olduqlarını söyləməyə əsas verir. Ən əsası isə İdrisi, İbn Hövqəl, İstəxri və Məqdisi kimi orta əsr coğrafiyaşünaslarının qeydlərinə istinadən deyə bilərik ki, Layicanın indiki Lahıc kəndi ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Ən azından ona görə ki, Şamaxıdan Samur körpüsünə getmək üçün şimal-qərb deyil, şimal-şərq istiqamətinə getmək lazımdır. Lahıc kəndinin mövcud olduğu İsmayıllı rayonu isə Şamaxının şimal-qərbindədir. Belə olan halda Gilgilçay səddi üzərindəki Layicanın 90 km cənubu da Bakı şəhəri civarına təsadüf edir. Karvan yollarının, zərurət olmadığı müddətcə, çətin keçilən dağlıq ərazilərdən deyil düzənlik yerlərdən keçdiyini nəzərə alaraq Samur körpüsündən Şamaxıya ancaq Xəzər sahili yolla gedildiyini deyə bilərik. Belə olan halda Samur körpüsünün 4 mərhələ (182 km)
253 Gülüstani-İrəm, s. 13 254 Əhsənü’t-Təqasim, s. 188. [ ٕاٝهش ٠ُئ ْش ٖ٤رِؼهٓ ح٤ـأشُا ٠ُئ ط٣قهت ٖٓ 3 اف٣لا ٠ُئ ْش َؼاهٓ ٕ ٖ٤رِؼهٓ نٌٞٔ هٍظ ٠ُئ ْش ٖ٤رِؼهٓ ]
255 İBN HÖVQƏL, Surətü’l-Ərz, s. 238; İDRİSİ, Nüzhətü’l-Müştaq, s. 35; İbrahim ibn Muhəmməd İSTƏXRİ, Məsalikü’l- Məmalik, s. 76, Leiden 1927. 256
Orta əsr mənbələrindəki Lahicanın (və ya Leyzanın) indiki Lahıc kəndi ilə əlaqələndirilməsi barədə bax: MİNORSKİY, həmin əsər, s. 33; AŞURBƏYLİ, həmin əsər, s. 98. 257 Hüdudü’l-Aləm, s. 123. cənubu, artıq qeyd etdiyimiz kimi, Bakı şəhəri civarına təsadüf edir. Məqdisinin əsərində həm Bakı, həm də Şirvan şəhərlərinin adını çəkməsi 258 bunların eyni şəhər olmadığını deməyə əsas verir. Güman ki, Şirvan şəhəri Bakı yaxınlığında mövcud olmuşdur. Asarü’l-Bilad müəllifi şah I Xosov Ənuşirvanın bu məmləkəti tikib abadlaşdırdığı üçün onun adı ilə, Şirvan adlandırıldığını qeyd etmişdir 259 . Əbdürrəşid Bakuvi yazır: ‚Onu (Şirvanı-E.N) Əbuşirəvan abadlaşdırıb və nahiyə onun adını daşıyır‛ 260
. A. Bakıxanov da Şirvanı Sasani şahı I Xosrov Ənuşirvanın bina etdiyini, bu səbəbdən şəhərin onun adı ilə tanındığını qeyd edir 261
. Müəllif həmçinin yazır: ‚Bəziləri deyirlər ki, Şirvanın əsli Şirvand, yəni şir olan yer olub, sonra Şirvan olmuşdur‛ 262 . V. Minorskiy də bənzər bir ehtimalı dilə gətirmişdi 263
. S. Aşurbəyli də V. Minorskinin bu fikrini daha ağılabatan hesab etmiş, hətta Şirvanın ‚süd ölkəsi‛ mənasını ifadə edə bilmə ehtimalını da qeyd 264
. Bunları əlbəttə ki, bir ehtimal olaraq irəli sürmək mümkündür. Lakin unutmamaq lazımdır ki, farscada yerinə görə həm süd, həm də aslan mənasını ifadə edən ‚şir‛ [ ه٤ش ] sözü ‚Şirvan‛ın [ ٕاٝهش
] birinci hecası ilə tamam fərqli yazılır. Yəni ‚Şirvan‛ı şir və ya süd ölkəsi kimi mənalarla əlaqələndirmək üçün [ َ ١ ٕاٝن
] kimi yazmaq lazımdır. Belədə vurğu ikinci deyil, birinci hecaya düşəcəkdir. Halbuki orta əsr mənbələrinin demək olar ki, heç birində Şirvan sözünün bu cür yazılışına rast gəlinmir. Demək ki, V. Minorskinin ehtimalı heç də ağılabatan deyil. Ənuşirvan [ ٕاٝهشٞٗأ ] sözü isə bütün orta əsr ərəb və farsdilli mənbələrdə tam Şirvana uyğun formada yazılır. Xilafət ordularının Azərbaycana ilk yürüşləri zamanı kiçik bir kənd olan Təbriz sonrakı əsrlərdə Azərbaycanın iri şəhərlərindən birinə çevrilmişdi. Abbasilər dövründə Azərbaycana köçürülüb məskunlaşdırılmış ərəb əl-Əzd qəbiləsinə mənsub Rəvvad ibnü’l-Müsənna əl-Əzdi xəlifə Əbu Cə’fər Mənsur (754-775) tərəfindən Təbrizdən Bəzzə qədər olan əraziyə hakim təyin edilmişdi. Rəvvadın oğlu Vəcna kiçik yaşayış məntəqəsi olan Təbrizdə müxtəlif binalar və şəhərin ətrafında istehkamlar tikdirmişdi. Onun
258 Əhsənü’t-Təqasim, s. 28, 185. 259 QƏZVİNİ, Asarü’l-Bilad, s. 588. 260 BAKUVİ, Təlxisü’l-Asar, s. 125. 261 Gülüstani-İrəm, s. 13. 262 Yenə orada. 263 MİNORSKİY, həmin əsər, s. 34. 264 AŞURBƏYLİ, həmin əsər, s. 18. nəslindən olan Ə’la ibn Əhməd ər-Rəvvadi əl-Əzdi isə Təbriz ətrafında möhkəm qala divarları inşa etdirmişdi. IX əsrin birinci yarısında xürrəmi üsyanı vaxtı Muhəmməd ibn Bəis əl-Əzdi sahib olduğu qala və istehkamları, o cümlədən Təbriz və Şahi qalalarını, Babəkə təslim etmişdi 265 . Xilafətin xürrəmi üsyanını yatırmaqda əzmli olduğunu görən Muhəmməd ibn Bəis 837-ci ildə Babəkin bir qrup silahdaşını təşkil etdiyi ziyafətdə yaxalayıb Bağdada göndərmişdi 266 . Bu hadisədən sonra xürrəmilər ardıcıl olaraq məğlubiyyətə uğramışdılar 267
. 859-cu ildə baş verən şiddətli zəlzələ Təbrizi xarabalığa çevirmişdi. Lakin Tezliklə xəlifə Mütəvəkkilin (847-861) əmri ilə Təbriz yenidən bərpa olunmuşdu 268
. 1042-ci ildə baş vermiş zəlzələ nəticəsində Təbrizin bir hissəsi dağılmış, 40-50 min nəfər həlak olmuşdu. Əbu Mənsur Vəhsudan ibn Məhəmməd ər-Rəvvadi əl-Əzdi Təbrizin yenidən bərpa edilib əvvəlki ehtişamını qaytarmaq üçün böyük səy göstərmişdi 269 . Böyük Səlcuqluların hakimiyyəti illərində də Təbriz bu oğuz imperatorluğunun böyük və abad şəhərlərindən biri olmuşdu. Orta əsrlərdə Təbriz şəhəri özünün ən parlaq və ehtişamlı günlərini şübhəsiz ki, Azərbaycan Atabəylərinin hakimiyyəti illərində yaşamışdı. Eldənizlərin darü’l-mülkü, yəni paytaxtı olan Təbriz bu dövrdə müsəlman şərqinin elm, mədəniyyət, sənət və ticarət mərkəzlərindən biri idi 270
. Elxanilərdən Mahmud Qazan xanın (1295-1304) əmri ilə Təbrizin müdafiə sistemi yenilənmiş, şəhəri əhatə edən qala divarları genişləndirilərək yenidən inşa edilmişdi. Əvvəllər şəhəri əhatə edən qala divarlarının uzunluğu 6000 addım idisə, Mahmud Qazan xanın inşa etdirdiyi qala divarlarının uzunluğu 25.000 addıma bərabər idi 271
. Moğol hücumları vaxtı bacarıqlı dövlət xadimi Şəmsəddin Tuğrayinin səyi nəticəsində dağıntı və qətliamdan xilas olan Təbriz XIV əsrdə tatarların təxribatına məruz qalmışdı. Qızıl Orda hökmdarı Toxtamış xanın ordusu 4 yanvar 1386-cı ildə Təbrizə hücum etmiş, lakin əhalinin ciddi müqavimətinə rast gələrək hücumu dayandırmışdı. Əldə edilmiş sazişə əsasən Təbriz əhalisi 250 tümən qızıl pul ödəyəcək və Toxtamış xan ordusunu şəhərdən uzaqlaşdıracaqdı. Toxtamış xan şəhər
265
Vladimir MİNORSKİY, Tarixi-Təbriz, (Trc. Ə. Karəng), s. 10, Tehran 1337. 266
BÜNYADOV, Azərbaycan VII-IX Əsrlərdə, s. 246; ONULLAHİ, həmin əsər, s. 41. 267
Yenə orada. 268
ONULLAHİ, həmin əsər, s. 42. 269
BAKUVİ, Təlxisü’l-Asar, s. 87; ONULLAHİ, həmin əsər, s. 42. 270
BÜNYADOV, Azərbaycan Atabəyləri Dövləti, s. 198. 271
QƏZVİNİ, Nüzhətü’l-Qülub, s. 79. müdafiəçilərinin bu razılaşmadan sonra döyüş yerlərini tərk etməsindən sui-istifadə edərək şəhərə qoşun yeritmişdi. Bir həftə boyunca tatarlar Təbrizdə qətl və qarət törətmişdilər. 12 gün sonra Toxtamış xanın ordusu ikinci dəfə Təbrizi zəbt etmişdi. Bu iki hücum vaxtı əhalidən 10 min nəfər öldürülmüş və 100 min nəfərə yaxını əsir edilib aparılmışdı 272
. Qaraqoyunlu hökmdarı Kəmaləddin Qara Yusif (1389-1421) də Təbrizi paytaxt şəhəri kimi seçmişdi. Təbriz onun oğlu Cahanşahın (1438-1467) dövründə də sərhədləri Xorasandan Şam diyarına, İran körfəzindən Qafqaza qədər olan Azərbaycan dövlətinin paytaxtı olmuşdu. Elmi və mədəni tərəqqiyə böyük əhəmiyyət verən, Həqiqi təxəllüsü ilə çox gözəl türkcə və farsca şerlər yazan Cahanşahın özü də yüksək intellekt sahibj hömdar idi. O, Təbrizin tikilib abadlaşması üçün çox iş görmüş, Göy məscid və mədrəsə kompleksini 273
və Müzəffəriyyə mədrəsələrini inşa etdirmişdi. Cahanşah dövrün məşhur alimi Cəlaləddin Dəvvanini Müzəffəriyyə mədrəsəsinə müdərris təyin etmişdi. Cahanşahın xanımı da Təbrizdə böyük bir məscid və mədrəsə inşa etidirmişdi 274 . Azərbaycan Ağqoyunlu imperatorluğu dövründə də Təbriz müsəlman şərqinin böyük elm və mədəniyyət mərkəzlərindən biri olmuşdu. Uzun Həsən mücahidliyi ilə yanaşı elm, mədəniyyət və sənətə böyük diqqət yetirən hökmdar idi. Cəlaləddin Dəvvani özünün ‚Əxlaqi-Cəlali‛ adlı əsərini imperator Uzun Həsənə ithaf etmişdi. Alimin ‚Ərznamə‛ adlı risaləsi isə Ağqoyunlu dövləti ordusuna həsr olunmuşdu. Tarixçi Əbu Bəkr Tehrani, riyaziyyatçı Mahmud Can, fəqih və ədib Qazi Məsihəddin İsa Savəci, ilahiyyatçı Cəlaləddin Dəvvani, riyaziyyatçı Əli Quşçu, tarixçi İdris Bidlisi, fizik Muhəmməd ibn Mənsur hökmdar Uzun Həsənin yaxın ətrafında olan və Təbrizdə yaşamış dövrün məşhur alimləri idilər 275 .
Ağqoyunlular dövründə də Təbriz şəhərində çox sayıda ictimai və iaşə binaları, mədrəsələr, məscidlər, karvansaraylar, hamamlar inşa edilmişdi. XVII əsrdə Təbrizdə olmuş türk səyyahı Övliya Çələbi bu şəhərdə 47 mədrəsə, 7 darü’l-hədis və bir neçə darü’l-qurranın fəaliyyət göstərdyini qeyd etmişdi 276 . Səyyah, Cahanşah mədrəsəsinin 272
ONULLAHİ, həmin əsər, s. 67; MÜŞTƏRƏK, Azərbaycan Tarixi, s. 350. 273
MİNORSKİY, Tarixi-Təbriz, s. 85. 274
İsmail Hakkı UZUNÇARŞILI, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, s. 181, 186, Ankara 1988. 275
UZUNÇARŞILI, həmin əsər, s. 225. 276
ÖVLİYA ÇƏLƏBİ, Səyahətnamə, s. 250. Təbrizin ən gözəl və böyük mədrəsəsi olduğunu qeyd etmişdir 277
. Bu da onu göstərir ki, inşasının üzərindən iki əsrdən çox vaxt keçməsinə baxmayaraq Cahanşah məscid və mədrəsə kompleksi öz ehtişamını qoruyub saxlaya bilmişdi. Lakin Övliya Çələbinin qeydlərindən məlum olur ki, Səfəvilər dövründə Təbrizin, eləcə də Azərbaycanın digər şəhərlərindəki elm ocaqlarında elmi və intellektual səviyyə qat-qat aşağı düşmüşdü. Bunun birinci səbəbi həmin bu dövrün Osmanlı dövlətinin çiçəklənmə dövrünə təsadüf etməsidir. XV əsrin birinci yarısı, xüsusilə də XVI əsrin əvvəllərindən etibarən Misirin də Osmanlı dövlətinə birləşdirilməsindən sonra başda İstanbul olmaqla Anadolunun böyük şəhərləri alimlər, mədəniyyət və incəsənət xadimləri üçün cazibə mərkəzinə çevrilmişdi. İslam dünyasının dörd bir tərəfindən, o cümlədən Azərbaycandan Osmanlı torpaqlarına yüzlərlə alim və mütəfəkkir gedərək buradakı tədris müəssisələrində fəaliyyət göstərməyə başlamışdılar. Bu dövrdə elm xadimlərinin Azərbaycanı tərk etməsinin əsas səbəblərindən biri də Səfəvilərin İran və Azərbaycanda hakimiyyətə gəlməsidir. Səfəvilər ən yaxşı halda təzyiq və təqiblər nəticəsində sünni din xadimləri və alimlərin ölkəni tərk etməsinə nail olurdular. Bir sıra hallarda isə Səfəvilərin şafi’i, hənəfi kimi sünni fiqh məzhəblərinə mənsub alimlərə qarşı törətdikləri qanlı qətliamlar alimlərin öz vətənlərini tərk edərək Osmanlı, Misir Məmlüklü və Şeybanilər dövətlərinə pənah aparmalarına səbəb olurdu. Lakin Səfəvilər şiəliyin dövlətinin rəsmi məzhəbi elan edilməsinindən sonra ciddi bir problemlə qarşılaşmışdılar. Problem ondan ibarət idi ki, Azərbaycanda, eləcə də İranda bu məzhəb sahəsində dini ədəbiyyat və alimlər yox deyiləcək qədər az idi 278
. İbnü’l-Mütəhhərin ‚Qəvaidü’l-İslam‛ adlı kitabı xaricində təbliğat xarakterli dini ədəbiyyat yox idi. Bu səbəblə də Səfəvilər Livanın Cəbəli-Amil və İraqın cənub regionlarından şiə ərəb alimlərini Azərbaycana dəvət etmişdilər 279
. Təbrizdə ilk şiə mədrəsəsini XVI əsrin əvvəllərində livanlı Nurəddin Əli əl-Amili əl- Kərəki (öl. 1534) qurmuşdu 280
. Bəhaəddin əl-Amili, şeyx Hüseyn əl-Amili, Mir Əbü’l- Qasım Fəndəriski həmin bu dövrdə xaricdən Təbrizə gəlmiş din xadimləridir 281 .
277 Yenə orada. 278 Shahı AHMADOV, Azerbaycan’da Şiîliğin Yayılma Süreci, s. 102, Ankara 2005. 279 Yenə orada. 280 Yenə orada. 281 AHMADOV, həmin əsər, s. 102-105. Azərbaycanın qədim şəhərlərindən olan Tiflis (Suğdabil) orta əsrlərdə yetişdirdiyi elm və mədəniyyət xadimləri ilə məşhur olmuşdu. əl-İdrisi (1100-1165) 282 , əl-İstəxri (X əsr) 283
, Zəkəriyya əl-Qəzvini 284
və Hüdudü’l-Aləm müəllifi 285
Tiflisin Arranın şəhərlərindən biri olduğunu qeyd etmişdirlər. Süyuti ‚ət-Tiflisi‛ nisbəsi haqqında məlumat verərkən yazır ‚...Azərbaycanın bəldələrindən olan Tiflisə aid edilir‛ 286
. İbnü’l-Əsir də Tiflisin Azərbaycanın sonuncu, yəni sərhədyanı şəhərlərindən biri olduğunu qeyd etmişdir 287
. Əslində Azərbaycana məxsus olan Tiflisin Kür çayının cənubunda qalan hissəsidir. İndi olduğu kimi orta əsrlərdə də Tiflis Kür çayı ilə iki qismə ayrılırdı 288
. Çayın cənubunda qalan qismi müsəlman, şimalında qalan hissəsi isə xristian Tiflisi idi. Əbdürrəşid Bakuvi yazır: ‚Şəhərdən Kür çayı axır. Əhalisi müsəlman və xaçpərəstlərdir. Kürün bir sahilində əzan deyilir, digər isə kilsə zəngləri çalır‛ 289
. Mənbələrdə şəhərin sol sahili, yəni azərbaycanlılar yaşayan qismi Tiflis deyil, Suğdabil şəhəri kimi tanıdılır. Yaqut əl-Həməvi 290
və Əhməd əl-Bəlazuri Suğdabil şəhərinin Tiflisin cənubunda, Kür çayı sahilində olduğunu, şah I Xosrov Ənuşirvanın (531-579) bu şəhəri bina edib abadlaşdırdığını qeyd edir. Şəhərin Suğdabil adlanması isə I Xosrovun buraya Soğddan (Soqdiana) 291 farsdilli əhalini köçürüb məskunlaşdırması səbəbiylə olmuşdu 292
. Osman ibn Əffanın (ا) hakimiyyəti dövründə (644-656) Həbib ibn Məsləmə əl-Fıhri (ا) Tiflisi fəth edərək əhalisi ilə cizyə müqabilində əhdnamə bağlamışdı 293
. 722-ci ildə Əməvilərin cənubi Qafqaza təyin etdikləri vali Cərrah ibn Abdullah əl-Həkəmi Tiflis, Girdiman, Samsxa (Cavaxetiya), Şavşat daxil olmaqla Gürcüstan əhalisi ilə Həbib ibn Məsləmə ilə bağladıqları əhdnamənin şərtlərinə uyğun olaraq yeni əhdnamə
282
İDRİSİ, Nüzhətü’l-Müştaq, s. 34-35. 283
İSTƏXRİ, Məsalikü’l-Məmalik, s. 67. 284
QƏZVİNİ, Asarü’l-Bilad, s. 476-477. 285
ANONİM, Hüdudü’l-Aləm, s. 120-123. 286
SÜYUTİ, Lübbü’l-Lübab, s. 43. [ ٢ٍ٤ِلرُا ... ٕاع٤تنلأت كِت ً٤ِلذ ٠ُا حِٜٔٓ ]
287 İBNü’l-ƏSİR, Lübab, C. II, s.218. [ ٢ٍ٤ِلرُا
... ٕاع٤تنلأ قلات ٖٓ جكِت هـآ ً٤ِلذ ٠ُا حثٍُ٘ا ٙمٛ ]
İBN XORDADBEH, Məsalikü’l-Məmalik, s. 477. [ ّهٌُا هٜٗ اٜت ... حػقهت ةِت ٠ِػ ١هع٣ٝ نٌٞٔشٝ جى٘عت ْش اٜوش٣ ً٤ِلذ ح٘٣كٔت ]
BAKUVİ, Təlxisü’l-Asar, s. 118 290
YAQUT əl-HƏMƏVİ, Mu’cəm, C. IV, s. 305. [ َ٤تكـص : هٌُا هٜٗ ٠ِػ ح٘٣كٓ ّ ٍقاؼُا ٕاٝهش ٞٗأ ٟهًٍ اٛا٘ت ً٤ِلذ حُاثه ٢ههشُا ةٗاظ ٖٓ ... يناك ءا٘تأ ٖٓ كـصُا َٛأ ٖٓ آٞه اُٜىٗأ ]
Qədim Soqdianaya (və ya Suquda) indiki Tacikistan, Özbəkistanın Buxara və Səmərqənd daxil olmaqla Fərqanə vilayəti və Əfqanıstanın şimalı daxil idi. 292 BƏLAZURİ, Fütuhü’l-Büldan, s. 275; Həmçinin bax: BÜNYADOV, Azərbaycan VII-IX Əsrlərdə, s. 174. 293 BƏLAZURİ, Fütuhü’l-Büldan, s. 213, 284. bağlamışdı 294
. Lakin bu fəth qalıcı olmamış, həm Əməvilər dövründəki daxili ziddiyətlər, həm də cənubi Qafqazda davam edən ərəb-xəzər müharibələri səbəbiylə Tiflisin fəthi gecikmişidi. 736-cı ildə Tiflis xilafətə birləşdirilmişdi. Bu tarixdən etibarən Tiflis xəlifələrin təyin etdikləri valilər tərəfindən idarə edilmişdi. 852-ci ildə Yusif ibn Muhəmməd əhdnamə şərtlərini yerinə yetirməməsi səbəbiylə Ərməniyyə hakimi Aşot oğlu Baqratı həbs edərək Bağdada göndərmişdi. Bu hadisədən sonra Baqratın qardaşı oğlunun ətrafında toplanan bir qrup erməni əyanı qiyam qaldırmış və Yusif ibn Muhəmmədi öldürmüşdülər. Bu işdə onlara bəzi yerli müsəlman əyanlar da kömək etmişdilər 295
. Bu hadisədən sonra xəlifə Mütəvəkkil (847-861) türk komandan Buğa əl- Kəbiri böyük bir ordu ilə cənubi Qafqaza göndərmişdi. Buğa əl-Kəbir qiyamçı erməni əyanlarını məğlub edərək onların çoxunu qılıncdan keçirmişdi. Daha sonra Tiflisə yaxınlaşan Buğa əl-Kəbir əmir Zirək ət-Türkiyə Kür çayını keçib şəhəri tam mühasirəyə almağı tapşırmışdı. Suğdabil hakimi İshaq ibn İsmayıl ibn Şueyb qaladan çıxaraq əmir Zirək ət-Türki ilə danışıq aparmağa cəhd etmişdi. Lakin Zirək ət-Türki onu və oğlunu yaxladıb edam etdirmişdi. Buğa əl-Kəbirin əmri ilə İshaq ibn İsmayılın şam ağacından tikilmiş sarayı və qəsri yandırılmışdı 296 . İshaq ibn İsmayılın babası Şueyb Əməvilərin məvlası olmuşdu. Bu hadisə nəticəsində 853-cü ildə Tiflisdə Şueybilər sülaləsinin hakimiyyəti sona çatmışdı. 853-880-ci illərdə Şeybanilər sülaləsi, 880-1062-ci illərdə isə əmir Cə’fər ibn Əlinin nəslindən olan Cə’fərilər sülaləsi Tiflis müsəlman əmirliyini idarə etmişdilər. 1122-ci ilə qədər Böyük Səlcuqlu dövlətinə aid olan Tiflis həmin il gürcü çarı IV Davidin (1089-1125) ordusu tərəfindən zəbt edilmişdi 297
. Eyni adlı gölün sahilində yerləşən Urmiyə şəhəri orta əsr ərəb müəllifləri tərəfindən Zərdüştün vətəni hesab olunurdu 298
. İbn Xordadbeh Urmiyəni Zərdüştün şəhəri adlandırmışdı 299 . Yaqut əl-Həməvi Urmiyənin Azərbaycanın qədim və böyük şəhərlərindən biri olduğunu, həmçinin məcusilərin peyğəmbəri Zərdüştün Urmiyalı
294 Yenə orada. 295 İBNü’l-ƏSİR, Kamil fi’t-Tarix, C. VII, s. 56-57. 296 Əbu Cə’fər Muhəmməd ibn Cərir TƏBƏRİ, Tarixi-Təbəri, C. XIV, s. 6042, Tehran 1383; İBNü’l-ƏSİR, Kamil fi’t-Tarix, C. VII, s. 56-57. 297
BÜNYADOV, Azərbaycan Atabəyləri Dövləti, s. 19-20. 298
VƏLİXANLI, həmin əsər, s. 98. 299
Məsalikü’l-Məmalik, s. 38. [ دشقنو ح٘٣كٓ ح٤ٓنُأٝ ]
olduğunu qeyd edir 300
. H. 617-ci (1220) ildə Urmiyədə olduğunu bildirən müəllif Urmiyəni gözəl havası və suyu, bol meyvə və tərəvəzi olan şəhər kimi təsvir edir. Lakin atabəy Özbəyin zəifliyindən ötrü bu şəhərin lazımi qayığını görə bilmədiyini yazır 301
. XI əsrin əvvəllərində Urmiyə gölü ətrafı oğuz qəbilələrinin daha sıx məskunlaşdığı ərazi idi. Həmidullah Qəzvini Urmiyə gölünün şimal-qərbində yerləşən Xoy şəhərini təsvir edərkən Xoyun türklərin diyarı kimi tanındığını qeyd etmişdir 302 . 1030-cu ildə Urmiyə civarından hərəkətə keçən oğuz süvariləri şərqi Anadoluda ermənilərin məskun olduqları ərazilərə ələ keçirərək bol qənimətlə Azərbaycana qayıtmışdılar. İbnü’l-Əsir bu hadisəni təsvir edərkən yazır ki, bu hərbi səfər vaxtı o qədər çox əsir alınmışdı ki, kölə bazarlarında ‚ən gözəl cariyənin qiyməti 5 dinar idi, oğlan kölələrin isə üzünə baxan yox idi‛ 303
. Bənzər bir hadisə də 1048-ci ildə baş vermişdi. Həmin ilin sentyabr ayında Böyük Səlcuqluların Azərbaycan valisi İbrahim Yınal Bizans və gürcülərin birləşmiş ordusunu Ərzurum yaxınlığında ağır məğlubiyyətə uğratmışdı. Gürcü ordusunun komandanı Liparit əsir alınmışdı. İbrahim Yınal gürcülərin 300 min dinar əvəzində Liparitin azad edilməsi təklifini rədd etmişdi. İbnü’l-Əsirin yazdığına görə bu döyüşdən sonra İbrahim Yınalın ordusu Azərbaycana 10 min araba qənimət və 100 mindən çox əsirlə qayıtmışdı 304
. Urmiyədən cənubda yerləşən Uşnuh Azərbaycanın qədim şəhərlərindən biridir. Yaqut əl-Həməvi bu şəhərdə olduğunu, onun Ərbil yolu üzərində olduğunu, Ərbillə arasında 5 günlük, Urmiyə ilə Uşnuh arasında isə 2 günlük məsafə olduğunu yazır 305 . İbn Hövqəl və əl-İstəxrinin əsərlərində bu şəhərin adı Uşnuhü’l-Azəriyyə kimi qeyd olunmuşdur 306
. İbn Hövqəlin yazdığına görə Varsan Beyləqandan daha böyük şəhər idi. Müəllif Varsanın qala divarları ilə əhatə olunduğunu, əhalisinin çox, ərazisinin geniş və əmtəəsinin bol olduğunu, Varsanda mehmanxanaların olduğunu qeyd etmişdir 307 .
300 Mu’cəm, C. I, s. 154. [ ٕاع٤تنلأت حٔ٣كه حٔ٤ظػ ح٘٣كٓ ٌْا ح٤ٓنأٝ ... يٞعُٔا ٢ثٗ دشقانو ح٘٣كٓ ]
Yenə orada. Həmçinin bax: VƏLİXANLI, həmin əsər, s. 98. 302
Nüzhətü'l-Qülub, s. 86-87. 303
İBNü’l-ƏSİR, Kamil fi’t-Tarix, C. IX, s. 301. 304
Yenə orada, s. 414. 305
YAQUT əl-HƏMƏVİ, Mu’cəm, C. I, s. 203. 306
İBN HÖVQƏL, Surətü’l-Ərz, s. 289; İSTƏXRİ, Məsalik, s. 73. Həmçinin bax: VƏLİXANLI, həmin əsər, s. 102. 307
İBN HÖVQƏL, Surətü’l-Ərz, s. 299. [ هظارٓٝ اًاهاٌٞاٝ اًلاٛا هصًاٝ ػٍكاٝ ٕاوِ٤ثُا ٖٓ هثًا ح٘٣كٓ ٢ٛٝ ٕاشنٝ , ٍأؼُا ٖٓ ناثٌُا ٕكُٔات ٌٕٞ٣ آ اٜتٝ نٌٞ اٜ٤ِػ مقا٘لُاٝ ]
Məqdisi 308
, Məs’udi 309
, İdrisi 310
, İbn Xordadbeh 311
kimi müəlliflər Varsanın Araz çayı sahilində olduğunu qeyd etmişdirlər. Bəlazuri Varsan şəhərinin Azərbaycan valisi Mərvan ibn Muhəmməd tərəfindən inşa etdirilib, ətrafında möhkəm qala divarları tikdirdiyini və ətrafındakı torpaqları dirçəltdiyin qeyd edir. O, həmçinin Varsanda körpü olduğunu da qeyd etmişdir 312
. Görünür Varsan şəhərinin qala divarları və istehkamları kifayət qədər möhkəm imiş. Çünki 731-ci ildə Varsan qalasını mühasirəyə alan xəzərilər şəhəri uzun müddət mühasirədə saxlasalar da onu ələ keçirə bilməmişdilər. Əməvilərin Azərbaycan valisi Səid ibn Əmr əl-Hərəşinin şəhər müdafiçilərinin köməyinə gəlməsi xəzərilərin oradan uzaqlaşmalarına səbəb olmuşdu
313 . Yaqut əl-Həməvi Varsandan Araz çayı vadisinə 2 fərsəx (11,37 km), Varsanla Beyləqan arasında isə 7 fərsəx (39,79 km) məsafə olduğunu qeyd edir 314
. İbn Hövqəl Beyləqandan Varsana 7, Varsandan Bəlhəbə 7, Bəlhəbdən Bərzəndə 7, Bərzənddən Ərdəbilə 15 fərsəx (85,27 km) məsafə olduğunu yazır 315
. İstəxri də eyni məlumatı verir 316 . İbn Xordadbeh Bərdə ilə Varsan arasında 8 mənzil (181,92 km) məsafə olduğunu qeyd edir 317
. V. Minorskiy belə hesab etmişdir ki, Altan adlı xarabalıqlar Varsan şəhərinə aiddir 318 . N. Vəlixanlı da bu fikirlə razıdır ki, Daşburun dəmir yolu stansiyası yaxınlığındakı Altan xarabalıqları qədim Varsan şəhərinə aiddir
319 . İndiki Saatlı rayonunun Varxan kəndinin adı və coğrafi mövqeyi, yəni Araz çayı kənarında yerləşməsi qədim Varsan şəhərinin bir zamanlar məhz burada yerləşdiyi düşünməyə əsas verir. Varxan kəndi ilə Bərzənd arasındakı 80-90 km-lik məsafədə də mənbələrin verdiyi məlumata təqribən uyğun gəlir. Varxandan bir neçə km aralı, Araz çayının sol sahilində İmişli rayonunun Bəcirəvan kəndinin olması da mənbələrdəki Bacərvan şəhərini xatırladır. Mənbələrin verdiyi məmulatına görə
308 Əhsənü’t-Təqasim, s. 185; 309 Əbü’l-Həsən Əli əl-MƏS’UDİ, Tənbih və’l-İşraf, s. 20, Beyrut 1981 310 Nüzhətü’l-Müştaq, s. 35. 311 Məsalikü’l-Məmalik, s. 54. 312 BƏLAZURİ, Fütuhü’l-Büldan, s. 294. [ جهط٘ه ٕاشنٝ دٗاً ... حؼ٤ظ ُٚ خناصك اٜ٘صؼٝ اٜظنأ ا٤ؼأٝ محمد ٖت ٕاٝهٓ اٛا٘ثك ]
313 Əhməd İBNü’l-Ə’SƏM əl-Kufi, Fəthlər Kitabı, (Trc. Z. Bünyadov), s. 27, Bakı 1995. 314
Mu'cəmü'l-Büldan, C. V, s. 556-557. 315
Surətü’l-Ərz, s. 299. 316
İSTƏXRİ, Məsalikü’l-Məmalik, s. 76. 317
İBN XORDADBEH, Məsalikü’l-Məmalik, s. 39. [ يٌٌ ٢ٗأش حَػلهت ٠ُئ ٕاشنٝ ٖٓ ]
318 İstoriya Şirvana i Derbenta X-XI vekov, s. 109. 319
VƏLİXANLI, həmin əsər, s. 103. Varsanla Bacərvan bir-birinə yaxın şəhərlər olmuşdular 320
. Digər tərəfdən qədim Beyləqanın xarabalıqlarının yerləşdiyi Örənqaladan Daşburuna 38-39 km, Varxan kəndinə isə 68 km məsafə olması V. Minorskinin ehtimalını gücləndirir. Daşburunla Bərzənd kəndi arasındakı məsafə də 70 km-dən bir qədər çoxdur. Bu da V. Minorskinin öz təxminində yanılmadığını göstərir. Bununla belə qədim Varsanın yerinin dəqiq müəyyənləşdirilməsi üçün arxeoloji tədqiqatların aparılması zəruridir. İlk İslam fütahtı dövründə adına mənbələrdə rast gəlinməyən Xalxal haqqında Yaqut əl-Həməvi öz əsərində məlumat vermişdir. Müəllif Qəzvindən 7, Ərdəbildən isə 2 günlük uzaqlıqda olan bu şəhəri Gilan vilayəti ilə həmsərhəd, dağlar qoynunda səfalı və gözəl təbii şəraitə malik bir yer kimi təsvir etmişdi. Yaqut əl-Həməvi Xalxal ətrafındakı dağlarda bir sıra alınmaz qalaların olduğunu bildirmişdir 321
. Ondan bir əsr sonra, XIV əsrin əvvəllərində Xalxal haqqında məlumat verən Həmidullah Qəzvini isə Xalxalın bir vaxtlar kifayət qədər böyük şəhər olduğunu, indi isə yüzə yaxın məzra ilə əhatə olunmuş kəndi xatırlatdığını qeyd edir 322 . Güman ki, Azərbaycanın digər şəhərləri, o cümlədən Avrasiyanın böyük bir qismindəki yaşayış məskənləri kimi, Xalxal da moğol vəhşətindən öz payına düşəni almışı. Azərbaycanın qərbində, Anadolu torpaqları ilə səmsərhəd ərazidə yerləşən Xoy şəhərinin adına ilk dövr müsəlman tarixçilərin əsərlərində rast gəlinir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Xoy Səlmas ilə birlikdə, Azərbaycanda əhalisi İslamı ilk qəbul edən şəhərdir. 639-cu ildə İyaz ibn Ğənəm (ا) Xoy və Səlmas ətrafındakı ərazilərə hərbi yürüş təşkil etmişdi. əl-Vaqidi (747-823) bu səfər vaxtı Xoy və Səlmas əhalisinin əksəriyyətinin İslamı qəbul etdiklərini qeyd etmişdir 323 . Yaqut əl-Həməvi (XIII əsr) Xoyun möhkəm qala divarları ilə müdafiə olunan, torqağı məhsuldar, bol meyvəli və yaşıllıq içində bir şəhər olduğunu, ‚əl-xüvəyyiə‛ adlı ilə məşhur olan paltarın bu şəhərdə tikildiyini qeyd etmişdir 324
. Əbdürrəşid Bakuvi də Xoyu bol sulu, nemətləri çox olan şəhər kimi təsvir etmişdi
325 . Həmidullah Qəzvini Xoy şəhərini təsvir edərkən şəhərin ətrafının 6500
320
Bax: İBNü’l-Ə’SƏM, Fəthlər Kitabı, s. 20, QƏZVİNİ, Nuzhətü’l-Qülub, s. 91. 321
Mu’cəmü’l-Büldan, C. III, s. 145. 322
QƏZVİNİ, Nüzhətü’l-Qülub, s. 84. 323
VAQİDİ, Fütuhü’ş-Şam, C. II, s. 169. 324
YAQUT əl-HƏMƏVİ, Mu’cəmü’l-Büldan, C. III, s. 182. [ ح٣ٞفُا با٤صُا ٢٤ُئ ةٍ٘٣ ]
325 Təlxisü'l-Asar, s. 121. addım olduğunu, şəhərə suyun Səlmas ətrafındakı dağlardan axıb gəldiyini yazmışdır 326 . Müəllif həmçinin xoyluların ağ bənizli və zahirən gözəl insanlar olduğunu bildirmiş, Xoyun türklərin diyarı kimi tanındığını qeyd etmişdir 327
. Yaqut əl-Həməvi Azərbaycanın böyük olmayan Xunə şəhir haqqında məlumat verərkən Marağa ilə Zəncan arasında, Zəncandan iki günlük məsafədə yerləşən bu şəhərin adını ‚Xunəc‛ kimi yazsa da ‚Xunə‛ kimi yazılmasının daha doğru olacağını da qeyd etmişdi 328
. Müəllif bu şəhərin həmçinin ‚kağız istehsalçıları‛ mənasını ifadə edən Kağezkonan da adlandığını bildirmiş, əhalinin öz şəhərinin Xunə adlandırılmasından xoşlanmadıqlarını yazmışdı 329
. Həmidullah Qəzvini Xunə ilə Ərdəbil arasında 7 fərsəx (39,79 km) məsafə olduğunu qeyd etmişdi 330 . Yuxarıda Xunə adını necə Xunəc formasına düşdüyünü açıqlamışdıq. Xunə, yəni qədim azəricədə ev mənasını ifadə edən bu şəhərin adına nisbə tərtib edilərkən ‚Xunəgi‛, ərəbcə yazılışı ilə ‚Xunəci‛ formasını almışdır.
Ərməniyyə ilə sərhəddə, Araz çayı kənarındakı qayanın üzərində yerləşən qaladır. O vilayətdə ondan daha müstəhkəm yer yoxdur. Şəhərdə evlər, binalar, bazarlar mövcuddur. Bu şəhərdə türklər yaşayır. Bol və bərəkətli şəhərdir. Əhalisi cəsur və din uğrunda vuruşan müsəlmanlardır. Şəhərin ətrafındakı yerlər də türklərin əlindədir‛ 331
. Mənbələrdə ‚əs-Sürmari‛ nisbəli alimlərə rast gəlsək də burada bioqrafiyaları haqqında məlumat vermədik. Çünki İbnü’l-Əsir öz əsərində Sürmari adlı digər bir yaşayış məntəqəsinin Buxara yaxınlığında olduğunu qeyd etmiş və ‚əs-Sürmari‛ nisbəsini daşıyan şəxslərin oralı olduğunu bildirmişdi 332
. Yaqut əl-Həməvi müasiri olan İbnü’l- Əsirdən fərqli olaraq hər iki Sürmari haqqında məlumat vermiş, bunlardan birinin Tiflislə Əxlat arasında qala, digərinin isə Buxara yaxınlığında kənd olduğunu qeyd etmişdir
333 . Mənbə müəllifləri isə bioqrafiyalarını yazdıqları ‚əs-Sürmari‛ nisbəli
326
Nüzhətü'l-Qülub, s. 86-87. 327
Yenə orada. 328
Mu’cəmü’l-Büldan, C. III, s. 181. 329
Mu’cəmü’l-Büldan, C. III, s. 180. 330
Nüzhətü’l-Qülub, s. 83. 331
ANOMİM, Əcaibü’d-Dünya, s. 212. 332
İBNü’l-ƏSİR, Lübab, C. II, s. 114. 333
Mu’cəmü’l-Büldan, C. IV, s. 79. alimlərin hansı Sürmaridən, Azərbaycan yoxsa Türküstan Sürmarisindən olduqların qeyd etmədikləri üçün biz də bunda tərəddüd etdik. Orta əsr müəllifləri Zəncanın Azərbaycan şəhəri olduğunu qeyd edərək ölkənin cənubunun bu vilayətlə sona çatdığını bildirmişdirlər. Cəmaləddin əl-Himyəri öz əsərində yazır ‚Zəncan Azərbaycanın bəldələrindən (rayonlarından) biridir‛ 334
. Əbü’l- Fida öz əsərində Azərbaycanın cənub sərhədlərini qeyd edərkən xəttin Zəncandan Dinəvər, Hulvan, Şəhrəzur, Dəclə sahilinə oradan da Ərməniyyəyə uzandığını yazır 335
. Yuxarıda adlarını sadaladığımız Azərbaycan şəhərləri irəlidə haqqında bioqrafik məlumat verəcəyimiz alimlərin yaşadıqları, yetişdiləri və ya əslən mənsub olduqları şəhərlərdir. Lakin mənbələrdə burada haqqında məlumat verdiklərimizdən başqa onlarla irili-xırdalı orta əsr Azərbaycan şəhərlərinin adlarına rast gəlmək olar. Bulardan Şəki, Qəbələ, Şəmkir (Mütəvəkilliyyə), Ucan, Dehxərriqan, Cabrəvan, Bacərvan, Bəlhəb, Bəzz, Bəsva, Nəriz, Orduabad, Firuzabad, Gəzəc, Novdiz, Dəşti, Şiz (Təxti-Süleyman), Bərzə, Gərgər, İzz, Saysavan, Sincan, Xunalıq (Xınalıq), Xutta, Əndərab, Naftan, Kərnənin adlarını çəkmək olar 336
.
334
HİMYƏRİ, Nisbə ilə’l-Məvazi’, C. I, s. 368. [ ٕاعٗىُا .... ٕاع٤تنلأ ْ٤ِهئ ٖٓ كِت ]
İmadəddin ƏBÜ’L-FİDA İsmayıl ibn Əli, Təqvimü’l-Büldan, (Nşr. M. Reinaud-De Slane McG.), s. 387, Paris 1840. 336
Bu şəhər, qəsəbə və qalalar haqqında bax: VƏLİXANLI, həmin əsər, s. 85-115. |