Oxirgi variant davrlarga bo`lingan

Buyuk ipak yo'li tarmoqlari. SHark bilan Garb urtasidagi tarixiy-madaniy alokalar va savdo
munosabatlari tarakkiyotida kadimgi dunyoda Buyuk ipak yuli muxim urin tutdi. Bu yul miloddan avvalgi II
aerda vujudga keldi. Unga "Ipak yuli" deb nom 1877 yilda nemis tarixchisi Rixtgofen tomonidan berilgan,
chunki bu yuldan asosiy maxsulot - ipak olib utilar edi. Buyuk Ipak yuli 12 ming chakirimcha uzunlikda
bulgan. U Sarik dengiz soxillaridan bolanib, SHarkiy Turkiston, Markaziy Osiyo, Eron, Mesopotamiya
orkali urta er dengizi soxillarigacha borgan. Ikkinchi yunalish - Markaziy Osiyo orkali Xindistonga olib
borgan. Xigoyda etishtiriladigan ipak xom ashyosi va ipakdan tukilgan matrolar mazkur yul orkali kadimgi
Xitoydagi Xan saltanatining poytaxti Siandan boshlanib, SHark va Garbni boglagan. Bu yulda kator kadimiy
shaxarlar joylashgan: Sian, Dunxuan, YOrkent, Samarkand, Buxoro, Termiz, Marv va b.

68. Turk xoqonligi davrida «Buyuk ipak yo'li» ning ahamiyati. Turk xokonligi ulkan xudud ichida zarur tinchlikni taminlagani natijasida «Buyuk ipak yuli» samarali ishlashda davom etdi .Ulkaning asosiy savdo xamkorlari Eron, Xitoy, Xindnston va Vizantiya edi. Bu mvalakatlarga tukimachiliq ipakchilik maxsulotlari, kimmatbaxo toshlar va ulardan ishlangan buyumlar, takinchoklar, dorivorlar, naeldor argumoklar, bir necha xil tuz, sharob, bagdorchilik maxsulotlotlari, kazilma boylik va xokozolar olib borilgan. Ayniksa sugd savdogarlarining mavkei kuchli bulgan. Urta Osiyoning shu davrdagi Marv, Poykand, Buxoro, Samarkand, SHosh, Isfijob, Suyob kabi shaxarlari savdo-sotikning markazlari edi. Xitoy bilan savdo munosabatlari ayniksa, rivojlanib, 627-647 yillar mobaynida Xitoyga tukkiz marotaba savdo elchilari yuborildi. Urta Osiyoda shu paytda 15 taga yakin mayda davlatlar bulib Buxoroda buxorxudotlar, Xorazmda Xorazmishoxlar, SHosh va Elokda budut! va dexkonlar xukmronlik kilishgan. Ulaming xammasi Turk xokonligiga karam bulsada, amaldap yarim musta kil edilar.

69. Amir Temur davrida Buyuk ipakyo'lining qayta tiklanishi va rivojlanishi. . Tarixdan ma'lumki, sivilizatsiyalar katta saltanatlar hududlarida, iqtisodiy va mintaqaviy barqarorlik hukm surgan, uzoqni ko'ra oladigan, xalq farovonligi yo'lida jiddu jahd ko'rsatgan, ilm-fan homiysi bo'lgan davlat rahbarlari davrida yuz bergan. Barcha sohalarga birdek e'tibor, ijtimoiy adolat tamoyili, tadbirkoriikning rivoj lanishidan manfaatdorlik, umuman obod turmush konsepsiyasi Amir Temur siyosatining natijasi sifatida ikkinchi Renessansga asos bo'lib xizmat qilgan. Yigirma etti davlatni o'z ichiga olgan saltanatda ichki va tashqi savdo-sotiq almashinuvlari mamlakat iqtisodini yuksaltirishga ijobiy ta'sir ko'rsatgan.

Amir Temur ko'pgina sharq va g'arb davlatlari rahbarlariga bitgan maktublarida ham awalo xalqaro savdo-sotiqqa keng yo'l ocliish va tadbirkorlarga katta imtiyozlar berish lozimligi hamda davlat taraqqiyotiga aynan xususiy tadbirkorlar katta ta'sir ko'rsatishini alohida ta'kidlab o'tgan.

Xususan, Evropa qirollariga «Siz savdogarlaringizni biz tomonlarga yuborsangiz, toki biz ulami qizg'in, barcha izzatlarni o'miga qo'yib kutib olaylik. Bizning savdogarlarimiz Siz tomonlarga borsalar va ularga ham shunday izzat-ikromlar ko'rsatsalar. Mayli, ular hech qanday xavf-xatarsiz, to'siqsiz yo'l yursinlar. Dunyoni savdogarlar farovon qiladilar, degan naqlni inkor etish befoyda», mazmunidagi xatlar yuborgan.

Sohibqironning bu xatti-harakatlarini olimlar diplomatiyada «qo'l cho'zish siyosati» deb atamoqda. Haqiqatan ham, u do'stlik va hamkorlik yo'lida Evropaga qo'l cho'zgan birinchi davlat rahbaridir. Amir Ternurning ichki va tashqi siyosatidagi millatlararo munosabatlaming muvofiqligi taraqqiyot omillaridan bin bo'lgan. Zero, uningko'p millatli va turli diniy qarashlarmavjud bo'lgan saltanatidagi bu jihato'sha davrning eng ahamiyatli voqealaridan biridir.

Mironshoh Mirzoning Evropa qirollariga yozgan maktublarida Amir Temur tutgan siyosatga amal qilingani ko'rinib turibdi. O'sha xatlardan birida quyidagilar ta'kidlangan: «Savdogarlarga keisak, istardikki, Sizning savdogarlaringiz bizning yurtlarda, bizning savdogarlar Sizlarning yurtlaringizda xavf-xatarsiz, hozirgidek yursalar. Nihoyat, agar e'tiqodimizda farq bo'lsa ham, baribir barchamizning manfaatlarimiz yo'lida do'stlikni avaylashimiz darkor».

Amir Temur va temuriylaming millatlararo totuvlik va diniy bag'rikenglik siyosati tufayli bu davrda savdoyo'llari orqali integratsiyajarayonlari kuchayibborgan.

Temuriy hukmdorlardan SHohrux Mirzoning Xitoy imperatoriga yo'llagan maktubida: «Sayyoh va savdogarlar uchim yo'llarni ochiq tutsalar, toki do'stlik va muiiabbat sabablari ta'kidlanib, birlik va yakdillik vositalari quvvat topsa. Mamlakatlar atroflaridagi xaiqlar toifalari rohatga erishsa, fuqarolaming barcha tabaqalari orasida tiriklik vositalari tartibga tushsa», — deya alohida ta'kidlagan,

YUqoridagilardan ko'rinadiki, Amir Temur va temuriylar Buyuk Ipakyo'liga o'zaro hamkorlik, hamjihatlik, do'stlik asoslaridan bin sifatida qaraganlar.

Bu davrda 12000 chaqirim uzunlikdagi Buyuk Ipak yo'li orqali ko'plab SHarq davlatlari bilan har tomonlama aloqalar o'matildi. SHuningdek, Buyuk Ipak yo'lining O'rta er dengiziga chiqishi orqali g'arbiy Evropa davlatlari bilan ham uzviy savdo-iqtisodiy va diplomatik aloqalar o'matildi.

Amir Temur Buyuk Ipak yo'lining ish faoliyatini ma'lum bir qonun-qoidalar, uning himoyasini kafolatlovchi yangiliklar asosida shakllantirgan.

Birinchi navbatda Buyuk Ipak yo'lining bekatlari ta'mirlangan va ba'zi erlarda yangilari bunyod etilgan. Yo'llarda karvonlarning dam olishini ta'minlovchi karvonsaroylar qurilgan. Bu karvonlami mahalliy hokimliklar tomonidan qo'yilgan harbiy qo'riqchilar himoya qilib, bir manzildan ikkinchi manzilga etkazib qo'ygan.

Buyuk Ipak yo'lida o'z diplomatik missiyasini bajargan Rui Gonsales de Klavixo o'ziga va Misr elchilariga ko'rsatilgan e'tibor haqida alohida eslatib o'tgan. Masalan, Misr elchilarini 20 nafarga yaqin harbiy suvoriy Samarqandga qo'riqlab borganini yozadi.

Elchilaming ot-ulovlari har kuni yangisiga almashtirib turilgan, bir kunlik masofaning so'nggida ba'zan 100 ta ba'zan 200 ta yangi ot ular uchun tayyorlab turilgan.

SHuningdek, tarixchi bunday otlar boshqa joylarda ham tayyorlab qo'yilgani, Amir Temur farrnoni bilan maxsus musofirxonalar ЬафО etilganini alohida qayd etadi. Otlarni boqib parvarishlovchi maxsus otboqarlar guruhi mayjud bo'lgan — deya eslatib o'tgan. Ulardan bir-ikkitasi hatto karvonlar bilan ikkinchi manzilgacha hamroh sifatida borgan va o'sha otlar biian boshqa yo'lovchilami olib orqaga qaytgan.

Tarixchilar o'sha davrda yo'llarga qo'yilgan maxsus ustunlar haqida yozib qoldirgan. Usfunlar karvon yo'llarining masofa o'lchovi bo'lib, ular har bir chaqirim erga o'rnatilgan.

SHuningdek, ular Amir Temur davlatida yo'llarni tez bosib o'tish usuli joriy etilgani haqida ma'lumot bergan. Uch kunda etish mumkin bo'lgan masofani ular bir kunda bosib o'tgan. Sohibqiron Amir Temur tezlashtirilgan aloqa vositasi orqali o'z erlari va sarhadlarining hamma burchaklaridan bir necha kun ichida xabar olib turadi. Bu omillar o'sha davrda o'ziga xos axborot, kommunikatsiyalar va pochta tizimi mavjud bo'lganligiga dalolatdir.

Mahalliy hokimiyat ushbu karvonlarning harakatlanishiga javobgar bo'lgan. Natijada karvonlarning bir manzildan ikkinchi joyga bexatar etib borishi ta'minlangan. Sohibqiron karvon yo'llarida kimda-kim zarar
ko'rsa, bunday huquqbuzarliklarga javobgarlikni shu hududlaming hokim va boshqa ma'murlariga yuklagan. Zararni amaldorlar hissasidan undirish qoidasining joriy etilishi xalqaro savdo yo'lidagi huquqiy kafolatlardan biri bo'lib qolgan.

Buyuk Ipakyo'li bo'yidajoylashgan shaharlar, avvalo Samarqand Amir Temur davrida yuqori darajada ravnaq topgan. Samarqandga dunyoning barcha taraflaridan savdogarlar kelib turgan. Bu erda do'konu, bozorlar, hunarmandlik ustaxonalari son-sanoqsiz bo'lib, mahalliy mahsulotlar chetga sotilgan.

Sohibqiron Buyuk Ipak yo'lini mustahkamlash orqali o'z davlati va qo'shni davlatlaming mudofaa va xavfsizligini ta'minlash maqsadlariga ham alohida e'tibor qaratgan. Amir Temur zamonida davlatlaming tutash mintaqalarida hozirgi bojxona vazifasini o'tgan maskanlar Ьафо etilgan.

Tarixchilar Amir Temur saltanati chegarasida ikkita Temur darvoza kirish va chiqish eshigi bo'Iganligini eslatib o'tgan:

«Kichik Hindistondan (Afg'onistondan) Samarqand saltanatiga kiriladigan boshqa yo'l bo'lmaganligi sababli, mazkur tog' yo'li Samarqand saltanati uchun muhofazaviy nuqta hisoblanadi. Mabodo Samarqand aholisi Hindistonga boradigan bo'lsa, ular uchun ham shuyo'ldan boshqa yo'l yo'qedi. Temurbek tasarrufida bo'lgan Temur darvoza davlat xazinasiga katta foyda keltiradi, chunki Kichik Hindistondan (Afg'onistondan) Samarqandga va aksincha, undan boshqa mamlakatlarga yo'l olgan savdogarlar faqat shu Temur darvozadan o'tadilar».

Buyuk Ipak yo'li orqali Amir Temur nafaqat mudofaa, tinchlik barqarorlik, yaxshi qo'shnichiltk va savdo-iqtisodiy aloqalarni rivojlantirgan, balki geosiyosiy maqsadlarini ham amalga oshirgan.

Halt dengizyo'llari ochilmagandavrda yagona aloqa vositasi bo'lmish Buyuk Ipak yo'li xalqaro maydonda katta ahamiyat kasb etgan va qaysi davlat bu yo'lda sarbonlik qilsa, u katta iqtisodiy va siyosiy imkoniyatlarga ega bo'igan.

Sohibqiron Amir Temur mo'g'ullar davrida Samarqanddan Saroy Berkaga ko'chirilgan Buyuk Ipak yo'Iining eng muhim tarmog'ini yana avvalgi holatiga qaytargan, ya'ni karvonlar yana Samarqand orqali yuradigan bo'lgan.

Amir Temur ma'murlari Buyuk Ipak yo'li va boshqa yo'llarga qo'yilgan mingta chopqunchi, mingta tuya va mingta ot mingan xabargirlar, yo'llarga va rabotlarga tayinlangan mas'ullar orqali ham chetdan kirgan kishilarning maqsadlarini aniqlashgan.

Buyuk Ipak yo'li ilmu-fan taraqqiyotida ham muhim o'rin tutgan. Turli mamlakatlardan kelgan va turli tomonlarga yurtimizdan ketgan ofimlar, sayyohlar, hatto savdogarlar ham bir vaqming o'zida ilm-fan jarchilari bo'lib xizmat qilganlar. Buyuk Ipak yo'lida joylashgan shaharlaming madaniy jihatdan boshqa shaharlarga nisbatan ravnaq topgan ligining sabablaridan biri ham shundadir.

Demak, Buyuk fpak yo'li tranzit shahar va davlatlaming keng o'zaro madaniy hamda ilmiy aloqalar o'matishida ham muhim ahamiyat kasb etgan.

70. Jahondagi buyuk geografik kashfiyotlar natijasida Buyuk ipak yo'li mavqyeining pasayishi.Mamlakatdagi va kushni viloyatlardagn feodal mojarrolarning kuchayishi chet elliklaming boskinlar karvon yullar xavfeizligini ta'minlash imkoniyatidan maxrum kildi. Natijada kushni davlatiar bilan savdo-diplomatik munosabatlar xam buzildi. Buyuk ipak yuli XU-XVI aerlardagi Buyuk geografik kashfiyotlar davri boshlangandan sung uz-uzidan suna boshladi. Savdo yullarning janubga kuchishi va dengiz savdosining kuchayishi Markaziy Osiyo shaxarlarining tashki savdo alokaf ariga jiddiy zarba buldi. Buyuk geografik kashfiyotlar tufayln Xindi ston dan va xatto ancha shimoldagi viloyatlardan mollaming kupgina turlari dengiz yulidan yuborila boshladi, chunki tuya va otga suyangan karvon Garbiy Evropaning elkanli kema va karavellalari bilan tenglasha olmas edi. Ammo uning insoniyattarakkiyotidagi ijobiy umi shubxasizdir

71. YUNESKO rahnamoligida «Buyuk ipak yo'li» dasturining tuziiishi va uni amalga oshirishda O'zbekistonning ishtiroki. Bizga ma'lumki bizning vatanimiz YUNESKO tashkilotiga a'zo davlatlardan
biri xisoblanadi. Bu tashkilotning markazi Parij shaxri bulib, bu tashkilot asosan kadimdan kolgan madaniy
yodgorliklarni saklash bilan shugullanadi yoki uni tiklaydi. Bu tashkilot tomonidan «Buyuk ipak yuli»
dasturining amalga oshirilishida xissasi katta buldi. Bizga ma'lumki, Buyuk ipak yulining asosiy tarmogi Vatanimizdan utgan. Buxoro, Samarkand, Toshkent kabi shaxarlarimiz Buyuk ipak yulining asosiy bekati bulgar. Xozirda usha Buyuk ipak yulini tiklash ishlari kizgin olib borilmokda. 1993 yil may oyida Bryusselda Evropa, Kavkaz va Markaziy Osiyoni boglovchi «Traseka» yulini kurish xakida kelishilib olindi.

Bizga ma'lumki, YUNESKO tashkiloti tomonidan «Buyuk ipak yuii» das-uri ishlab chikildi. Unda bizning Uzbeki ston im iz xam ishtirok etdi. Bizga ma'lumki,

Markaziy Osiyo xududida joylashgan Uzbekistan, Kozogistoi, Toukikiston, Turkmaniston va Kirgiznston jaxon xamjamiyatiga kirib bormokda. Buning uchun ularga «Buyuk ipak yuli» ning axamiyati bekiyosdir. 1998 Yili Buxoro Traseka yulini mvojlantirish buyicha xalkaro anJuman bulib utdi, unda 10 dan ortik xalkaro tashkilotlar va 32 davlatlar katorida Uzbekiston xam ishtirok etdi. U erda Prezidentimiz suzga' chikib, bu yulni xalkimiz va Vatanimiz ravnakiga kanchalar muxim lit ni aytib utdi

72. «Yevropa-Kavkaz-Osiyo» transport yo'lagi-TRASEKAni barpo etish masalasi. Bizga ma'lumki bizning vatanimiz YUNESKO tashkilotiga a'zo davlatlardan bin xisoblanadi. Bu tashkilotning markazi Parij shaxri bulib, bu tashkilot asosan kadimdan kolgan madaniy yodgorliklarni saklash bilan shugullanadi yoki uni tiklaydi. Bu tashkilot tomonidan «Buyuk ipak yuli» dasturining amalga oshirilishida xissasi katta buldi. Bizga ma'lumki, Buyuk ipak yulining asosiy larmogi Vatanimizdan utgan. Buxoro, Samarkand, Toshkent kabi shaxarlarimiz Buyuk ipak yulining asosiy bekati bulgar. Xozirda usha Buyuk ipak yulini tiklash ishlari kizgin olib borilmokda. 1993 yil may oyida Bryusselda Evropa, Kavkaz va Markaziy Osiyoni boglovchi «Traseka» yulini kurish xakida kelishilib olindi. Bizga ma'lumki, YUNESKO tashkiloti tomonidan «Buyuk ipak yuli» das-uri ishlab chikildi. Unda bizning Uzbeki ston i miz xam ishtirok etdi. Bizga ma'lumki, Markaziy Osiyo xududida joylashgan Uzbekiston, Kozogiston, Tojikiston, Turkmaniston va Kirgiziston jaxon xamjamiyatiga kirib bormokda. Buning uchun ularga «Buyuk ipak yuli» ning axamiyati bekiyosdir. 1998 yili Buxoro Traseka yulini mvojlantirish buyicha xalkaro anjuman bulib utdi, unda 10 dan ortik xalkaro tashkilotlar va 32 davlatfar katorida Uzbekiston xam ishtirok etdi. U erda Prezidentimiz suzga' chikib, bu yulni xalkimiz va Vatanimiz ravnakiga kanchalar muximligini aytib utdi.