O‘zbek filologiyasi fakulteti

Parioso kо‘rinmay о‘zni pinhon aylading ketding, 
Mani devonadek besabru somon aylading ketding, 
Misoli andalib hajringda nolon aylading ketding, 
Kо‘ngulni g‘uncha yanglig‘ qon aylading ketding, 
Xaloyiq ichra mayusu parishon aylading ketding.
Bu Muqimiy g‘azallaridan biriga bog‘langan muxammasning birinchi 
bandi. E’tibor qilinsa, mazkur band ikki shoir qalamiga mansubligi umuman 
sezilmaydi.

---

27 
Bu kabi holni Xislatning Haziniy, Huvaydo, Furqat, Shavkat Iskandariy 
g‘azallariga bog‘lagan muxammaslarida ham yaqqol kо‘rish mumkin.
Adabiyot tarixida odatda biror g‘azalga bir necha shoirlarning
muxammas bog‘lashi kuzatiladi. Aynan bir g‘azalning о‘ziga bir ijodkor 
tomonidan ikki muxammas bog‘lash she’riyatda kamdan kam uchraydigan 
hodisa. Xislatning Furqat qalamiga mansub 
Huru pari yuzidin ruxsoringiz chiroylik, 
Jannatni gullaridan gulzoringiz chiroylik 
misralari bilan boshlanuvchi g‘azaliga bog‘langan muxammasi ikki manbada 
ikki xil shaklda keltirilgan. Bu о‘z navbatida Xislatning har bir nashrga ijodiy 
yondashganini kо‘rsatadi
17
. 
Hatto Xislatning hajviy she’rlarida ham ustoz Muqimiy ijodining ta’sir 
kuchini kо‘rishimiz mumkin.
Masalan, Xislatning “Najmiddin” nomli satirasidagi:
Masjidni aylabon jo, 
Yotg‘usi sindirub po. 
Qilg‘usi fitna ig‘vo, 
Nopoku, chirku murdor, –
kabi 
tо‘rtliklarini о‘qir ekanmiz, beixtiyor Muqimiyning mashhur 
“Sayohatnoma”laridagi ushbu misralar yodimizga keladi: 
Mag‘rur, xasisu beshu kam, 
Har gapda yuz ichgay qasam, 
Tagjoy olur moxovdan ham, 
Hoji о‘zi murdor ekan 
 
Xislat kо‘plab ijodkorlar singari о‘z ijodini dastlab ishqiy she’rlar yozish 
bilan boshladi. Keyinchalik zamonasining yetakchi mavzusi bо‘lgan 
ma’rifatparvarlik targ‘iboti va boshqa ijtimoiy mavzularda mahorat bilan qalam 
tebratdi. Professor Begali Qosimov buni quyidagicha talqin qiladi: “...asosan 
an’anaviy ishqiy she’riyat bilan shug‘ullangan bо‘lsa-da, davr hodisalari ta’siri 
17
Xislat. Tarannum. – T.: “MERIUS”, 2009. –B. 76-79. 

---

28 
tufayli hayotdagi о‘zgarishlarga, xususan, yangilanayotgan adabiyotga rag‘bat 
bildirgan shoirlardan”
18
.
Maorif sohasini yuksaltirish, ma’rifat orqali xalqni zalolatdan qutqarish 
davr talabi, hayotiy ehtiyoj edi. Matbuot bilan yaqindan tanish bо‘lgan shoir 
ma’rifatparvarlik mavzuida о‘nlab she’rlar yaratdi. Bu kabi she’rlar Vatanni 
ozod, millatni mutaraqqiy xalqlar bilan barobar kо‘rmoq orzusining о‘ziga xos 
poetik ifodasidir.
Akademik N.Karimov ta’kidlaganidek: “boy bilimga ega bо‘lgan, 
g‘azallari о‘zbek xalqining og‘zidan tushmagan, о‘z asarlari va tarjimalari bilan 
yosh avlodni sharqona axloq va odob ruhida tarbiyalashga intilgan shoir hatto 
el-yurt о‘rtasida shuhrat qozongan yillarida ham och-yalong‘och qolib, bola-
chaqasini boqish uchun duradgorlik ishlari bilan shug‘ullanishga majbur 
bо‘ldi...Holbuki, u shu yillarda ham jadid adabiyotining vakili sifatida yoshlarni 
о‘qishga, zamon bilan baravar odim otishga da’vat etuvchi she’rlari bilan xalqi 
va vataniga astoydil xizmat qilayotgan shoir edi: 
О‘qing, farzandi zebosiz, zamon sizlarga xо‘b boqdi, 
Bо‘ling alloma odam siz, zamon sizlarga xо‘b boqdi. 
 
О‘tubdur keksalar umri base kulfat, nadomatda 
Oling ibrat bu ishdan siz, zamon sizlarga xо‘b boqdi. 
 
Ochildi qanchalar dorulfununu texnikum, maktab, 
Qiling jahdu jadllar siz, zamon sizlarga xо‘b boqdi. 
 
Zamon Aflotuni tengsiz muallimlar bо‘lib rahbar, 
Qо‘ying ixlos alarga siz, zamon sizlarga xо‘b boqdi.
Har qanday xalq va mamlakatning kelajagi yoshlar qо‘lida ekanini 
yaxshi bilgan shoir ularning ma’naviy barkamol, zamonaviy ilm-fan va 
18
Qosimov B. Milliy uyg‘onish. – T.: Manaviyat, 2002. – B. 302. 

---

29 
texnikani mukammal egallagan kishilar bо‘lib ulg‘ayishlarini orzu qilgan 
edi”
19
.
Shoir nazarida, ilm – barcha mushkulotlarning kaliti. Ilmsizlik millatni 
oxir-oqibat xarob qiladi. El-yurt boshiga har qanday azob, har qanday xaroblik 
kelsa, bu – jaholat oqibatidir. Shoirni millatdoshlarining ilmsizligi, jaholat 
girdobida qolgani va eng achinarlisi, bundan or etmasligi qattiq iztirobga 
soladi. 
 
Buning natijasi о‘laroq, Xislat ijodida ma’rifatparvarlik ruhidagi bir qator 
she’rlar yuzaga keldi.