O’zbek ozi bilim soh Ta’lim so Ta’lim y kiston tos iq-ovqa yo hasi ohasi yo’nalishi respub shkent at mah og’LA

Tayanch so‘z va iboralar: 
gidroliz, harorat, glitserid, geteron sistema, tezlik, glitserin, 
yog‘ kislotasi, dissorsiyasiya darajasi, gidrolizlanish darajasi, petrov kontakti 
1779 yilda birinchi bo‘lib nemis olimi Sheele qo‘rg‘oshin oksidi ishtirokida zaytun yog‘ini 
sovunlash natijasida glitserin olgan. Shuning uchun glitserin «Sheelening shirin yog‘i» deb atalgan. 
1823 yilda fransuz olimi Shevrol unga «Glitserin» deb nom bergan. Glitserin formulasini 1836 yili 
Peluz topgan. Nitroglitserin olingandan so‘ng glitserinni sanoatda ishlab chiqarish XIX asr 
o‘rtalarida rivojlana boshlandi. 
Ayrim sanoat tarmoqlarining o‘sishi natijasida (plastmassa, maxsus laklar, buyoqlar, mono 
va diglitserid, parfyumeriya-kosmetika va farmatsevtika mahsulotlari ishlab chiqarish.) xalq 
xo‘jaligining glitseringa bo‘lgan talabi yil sayin o‘sa boshladi. 
Kosmetika sanoatida glitserin kremlarni (inson yuz, qo‘llarida foydala nish uchun surkov 
kremlar), lab buyoqlarini sifatini oshirishda, parfyumeriyada esa qo‘shimcha mahsulot sifatida 
qo‘llaniladi. Bundan tashqari glitserin mato tayyorlashda, maxsus qog‘ozlar ishlab chiqarishda, 
rezina olishda, mashina va soatsozlik surkov moylarini, yelim va jelatin ishlab chiqarishda, 
fotografiya sanoatida va h.k. sohalarda keng qo‘llaniladi.
Yog‘ kislotalari har-xil turdagi sovunlar, yuqori molekulali yog‘ spirtlari, alifatik aminlar 
olishda, rezinotexnik buyumlar ishlab chiqarishda plastifikator sifatida, ipak, jun va paxtali 
gazlamalar ishlab chiqarishda moylovchi sifatida keng qo‘llaniladi.Yog‘ kislotalari bilan kimyo, 
rezina texnika, yengil sanoat ehtiyojlarini qondirish uchun texnik olein va texnik stearin kislotalar 
olishda keng foydalaniladi. 
Mamlakatimizda glitserin va yog‘ kislotalar asosan yog‘larni gidroliz qilish yo‘li bilan 
olinadi.
Glitserin va yog‘ kislotalarini olish maqsadida yog‘larni qayta ishlashni asosan ikki xil usuli 
mavjud: 
1.- glitserinli suv va yog‘ kislotalarini olishda yog‘larni reaktivsiz parchalash. Xom glitserin 
olish uchun aralashmalardan tozalangan glitserinli suv konsentrlanadi. Glitserin va yog‘ 
kislotalarini yuqori sifatli navlarini olishda, xom glitserin va xom yog‘ kislotalari distillyasiya 
qilinadi.
2.-yog‘larni ishqor bilan sovunlab, sovun va sovun osti ishqori olish va sovun osti 
ishqoridan glitserinni ajratib olish.
Respublikamizda glitserin va yog‘ kislotalarni yog‘larni reaktivsiz gidroliz qilish yo‘li bilan 
olinadi. Bu usulda yog‘larni sovunlash orqali glitserin olishga qaraganda yuqori sifatli va ko‘proq 
glitserin va yog‘ kislotalari olinadi. Bundan tashqari, erkin yog‘ kislotalaridan sovun pishirishda, 
kaustik sodaga qaraganda arzonroq bo‘lgan natriy karbonat qo‘llaniladi. 
Yog‘larning gidrolizi (sovunlanishi) – kimyoviy jarayon bo‘lib, uch glitseridni suv bilan 
ta’siriga asoslangan. Bunda glitserin va yog‘ kislotasi hosil bo‘ladi. 
CH
2
OCOR CH
2
OH 
| 
| 
CHOCOR + 3H
2
O
CHOH + 3RCOOH 
| 
| 
CH
2
OCOR CH
2
OH 
Gidroliz yoki sovunlanish texnikada yog‘ning parchalanishi deyiladi. Gidroliz bosqichli 
jarayon bo‘lib, mono va di glitseridlarni hosil bo‘lishi bilan boradi. 

---

92
CH
2
OCOR CH
2
OCOR 
| 
| 
CHOCOR + H
2
O CHOCOR + RCOOH 
| 
| 
CH
2
OCOR CH
2
OH 
CH
2
OCOR CH
2
OCOR 
| 
| 
CHOCOR + H
2
O
CHOH + RCOOH 
| 
| 
CH
2
OCOR CH
2
OH 
CH
2
OCOR CH
2
OH 
| 
| 
CHOH + H
2
O CHOH + RCOOH 
| 
| 
CH
2
OH CH
2
OH 
Triglitseridning gidroliz jarayoni davrida uchglitseridni miqdori sekin-asta kamayib boradi. 
Mono va di glitseridlar esa jarayon boshida tez ko‘payadi, keyin kamayadi. Glitserin va erkin yog‘ 
kislotalari miqdori jarayon boshida jadallik bilan oshib boradi, so‘ngra bu ortib borish susayib 
qoladi.
Turli yog‘larda 9,7 % dan 13 % gacha glitserin bor. Glitserinni nazariy chiqishini % 
xisobida quyidagi formuladan topiladi. 
X = (S.s. – K.s.) 0,0547, 
bu yerda: 0,0547 – neytral yog‘ni to‘liq sovunlanishida 1 mg KOH sarfida 0,0547 glitserin 
ajralishiga ekvivalent bo‘lgan koeffitsient; S.s.-yog‘ni sovunlanish soni, mg KOH; K.s.-yog‘ni 
kislota soni, mg KOH. 
Amalda glitserin chiqishi nazariyga qaraganda kam, bu sanoatdagi yo‘qotishlar bilan 
izohlanadi. Gidroliz tezligiga turli omillar ta’sir qiladi: yog‘ tabiati, harorat, katalizator. Quyi 
molekulali yog‘ kislotalarining gidroliz tezligi, yuqori molekulali yog‘ kislotalarnikiga qaraganda 
katta, to‘yingan kislotalar esa to‘yinmagan yog‘ kislotalarga qaraganda tezroq gidrolizlanadi. 
Yog‘ning gidrolizi vodorod ionlari va gidroksid ionlari hisobiga tezlashadi, shuning uchun gidroliz 
jarayoni – katalitik jarayondir. Bu ionlar yog‘-suv sistemasiga kislota va boshqa moddalar (Petrov 
kontakti) sifatida kiritiladi, yoki suvni dissotsiatsiyalanishi darajasini oshirish uchun sharoit yaratib 
sistemadagi H
+
va OH
-
ionlar konsentratsiyasi ko‘paytiriladi. 100
0
C dan past haroratda suvni yog‘ 
va yog‘ kislotalarida erishi sezilarli emas. 150
0
C da yog‘ kislotalarda 3-6%, 250
0
C da esa suv 12-
25% eriydi. Harorat ko‘tarilishi bilan, dissotsiatsiya darajasi oshadi. 25
0
C da suvning ionlari 1,04 
10
-14
mol/l bo‘lsa 200
0
C da esa 46 10
-14
mol/l ga yetadi. Bu esa gidrolizni katalizatorsiz olib 
borishga imkon beradi.
Gidroliz tezligiga yana oraliq mahsulotlar ham ta’sir qiladi, ya’ni di-, monoglitseridlar. Ular 
uchglitseridlarga nisbatan qutbliroq bo‘lib, yog‘da suvning erishini oshiradi. Bu gidrolizning 
avtokatalitik xarakterini izohlaydi, buni esa quyidagi 34- rasmda ko‘rish mumkin.
Oraliq mahsulotlar mono va di glitseridlar reaksiyani dastlabki momentida gidroliz 
tezligiga ta’sir etadi. Bu birikmalar tarkibidagi gidroksidlangan molekulalari hisobiga 
triglitseridlarga qaraganda ancha polyar bo‘ladi. Bu narsa suvni yog‘da erishini ko‘paytiradi va 
gidroliz tezligini oshiradi. Bundan tashqari sirt faollik xususiyati mavjudligidan ular suv-yog‘ 
emulsiyasini hosil qiladi, hamda sovunlashish reaksiyasini tezlatadi. Qisqacha qilib aytganda mono 
va di glitseridlar hosil bo‘lishi bilan gidroliz tezligini oshadi. Bu yog‘lar gidrolizining avtokatalitik 
xarakterga ega ekanligini ko‘rsatadi.

---

93
Yog‘lar gidrolizlanish jarayonining kinetik xarakteristikasi S-simon egri chiziq 
ko‘rinishida aks etib, bu avtokatalitik jarayon uchun xarakterli hisoblanadi.(34-rasm) 
Jarayon davomiyligi, soat 
34 – rasm. Yog‘ning gidrolizi reaksiyasini borishi 
Gidroliz - qaytar jarayon, asosiy reaksiya bilan bir vaqtda qaytar reaksiya – yog‘ kislotalar 
va glitserinning eterifikatsiyasi sodir bo‘ladi. Dastlabki momentda reaksiya tezligi past bo‘ladi, bu 
narsa geterogen sistemada suvni yog‘da kam erishi bilan tushuntiriladi. (34 – rasmdagi egri chiziqni 
ab
qismi). Sistemada mono va diglitseridlarning hosil bo‘lishi bilan reaksiya tezligi birdaniga oshib 
ketadi (
bv
egri chiziq). Gidroliz mahsulotlarining (glitserin va erkin yog‘ kislotalari) 
konsentratsiyasi oshishi bilan eterifikatsiya reatsiyasining tezligi oshadi, glitseridlarning sovunlashi 
esa, aksincha, kamayadi. Oxirida, to‘g‘ri va teskari reaksiyalar tezligi tenglashgach, sistema 
kimyoviy muvozanatga erishadi. 
Sistemani muvozanatga yaqinlashish holati 
vg
egri chiziq uchastkasida ifodalangan bo‘lib, 
u absissa o‘qiga parallel liniyaga asimtotik yaqin.
Yog‘ning gidrolizi reaksiyaning turli bosqichida gidrolizlanish darajasi bilan 
xarakterlanadi, ya’ni parchalangan yog‘dagi yog‘ kislotalarning miqdori (%) bilan ifodalanadi. 
Muvozanat holatning surilishidagi hal qiluvchi omil bu – suvning miqdoridir. Yog‘ 
og‘irligiga nisbatan suvning nazariy miqdori 6 % dir. Amalda esa suv ko‘proq qo‘shiladi, chunki 
suv H
+
va OH
-
ionlarini yetkazib beradi va glitserinni yaxshi erituvchisi hisoblanadi. Suvda glitserin 
konsentratsiyasi qancha kam bo‘lsa yog‘ shuncha to‘liqroq gidrolizlanadi. Shuning uchun sanoatda 
yog‘ning gidrolizi ikki davrda olib boriladi. Bunda muvozanat holatni kutmasdan gidroliz jarayoni 
to‘xtatiladi, glitserinli suv quyib olinadi va ikkinchi davrga tarkibida glitserin bo‘lmagan toza suv 
beriladi. Reaksiya muxitidan hosil bo‘lgan mahsulotlardan biri glitserinni chiqarish reaksiyani o‘ng 
tomonga siljishiga ya’ni gidrolizlanish darajasini oshishiga olib keladi,bu 35- rasmda ko‘rinib 
turibdi. Odatda gidroliz uchun suv va yog‘ 6:10 nisbatda olinadi. 
Hozirgi vaqtda 200 – 225
0
C haroratda va 2 – 2,5 MPa (20 – 25kg/sm
2
) bosim ostida 
katalizator ishtirokisiz olib boriladigan reaktivsiz usul eng istiqbolli hisoblanadi. Bu usul olinadigan 
mahsulotlarni sifatli bo‘lishi bilan birga glitserin va yog‘ kislotalarining chiqishini yuqori bo‘lishini 
ta’minlaydi. Yog‘larni reaktivsiz gidroliz qilish avtoklavlarda davriy yoki uzluksiz ravishda olib 
boriladi.