109
Xo‘jalik sovunlari hozirgi vaqtda uch turda 60%, 70% va 72% li sovunlar ishlab
chiqarilmoqda. Yog‘ kislotalarini distillyasiya qilish qurilmalarini rivojlanishi, yog‘
chiqindilari va
yog‘ o‘rnini bosuvchi mahsulotlar hidini va rangini yaxshilanishiga olib keladi, hamda 70% li
yuqori sifatli sovun olishga imkon beradi. Qattiq xo‘jalik sovunlari 250 va 400 g og‘irlikda ishlab
chiqariladi. Suyuq xo‘jalik sovunlari esa 40-60% yog‘ kislotalari miqdorida xo‘jalik va texnik
maqsadlar uchun tayyorlanadi.
Atir sovunda 73-80% yog‘ kislotalari mavjud bo‘lib, hozirgi vaqtda “Ekstra”, I, II, III
guruh va bolalar sovuni (80%) ishlab chiqarilmoqda. Qattiq atir sovunlar o‘z navbatida 10g dan
200g gacha bo‘lgan turlari ishlab chiqariladi. Ular oq yoki rangli, ochiq
yoki qadoqlangan holda
bo‘lishi mumkin.
Sovun olish usullari.
Sovun yog‘ kislotalarini o‘yuvchi va karbonatli ishqorlar bilan
neytrallash tufayli hosil bo‘ladi.
RCOOH+NaOH RCOONa+H
2
O
2RCOOH+ Na
2
CO
3
2RCOONa+CO
2
+H
2
O
Shuningdek sovun neytral yog‘larni sovunlanishi natijasida ham hosil bo‘ladi.
CH
2
OCOR CH
2
OH
|
|
CHOCOR + 3NaOH CHOH + 3RCOONa
|
|
CH
2
OCOR CH
2
OH
Suyuq sovun olishda kaliy karbonat va kaliy gidroksiddan foydalaniladi.
Etonolaminli sovunni olish reaksiyasi quyidagicha bo‘ladi:
RCOOH+N (CH
2
CH
2
OH)
3
RCOONH (CH
2
CH
2
OH)
3
Uch etonolamin Etonolaminli
sovun
Sovun olishni har qanday usulida, nordon sovun hosil bo‘lishini oldini olish maqsadida,
sovunlanish jarayoni ortiqcha ishqor ishtirokida olib boriladi.
Nordon sovun hosil bo‘lishi quyidagi reaksiya bilan ifodalanadi.
RCOONa + RCOOH = RCOONa · RCOOH
nordon sovun
Yog‘lar va ishqorlarni tuzilishiga ko‘ra, sovun qattiq, yumshoq yoki malham holida bo‘lishi
mumkin. Qattiq yog‘ kislotalaridan qattiq sovun, yumshoq yog‘ kislotalaridan yumshoq va malham
simon sovun chiqadi. Bundan tashqari natriyli sovunga nisbatan kaliyli sovun yumshoq bo‘ladi.
Sovunning fizik-kimyoviy xossalari
Eruvchanlik.
Sovun spirtda, issiq suvda yaxshi eriydi va natriyli
sovunlarga qaraganda
kaliyli sovunlar yaxshi eriydi. Sovun molekulasidagi uglerod atomi sonini ko‘payishi, uning
eruvchanligini kamayishiga olib keladi. Dietil efirida, benzinda, atsetonda sovun erimaydi.
Tuyingan yog‘ kislotalari sovunlariga nisbatan to‘yinmagan yog‘ kislotalari sovunlari yaxshi eriydi
va harorat oshganda eruvchanlik ortadi. Nordon
sovunlar suvda qiyin eriydi, lekin qutbsiz
erituvchilarda yaxshi erish qobiliyatiga ega.
Elektro‘tkazuvchanlik.
Sovunlarning suvdagi eritmasi elektr toki o‘tkazish xususiyatiga
egadir. Bu xususiyat sovun molekulalarini dissotsiatsiyasi bilan tushuntiriladi.
RCOONa RCOO
-
+ Na
+
Harorat ko‘tarilganda elektr o‘tkazish ortadi. Sovun eritmasiga elektrolit qo‘shilganda
elektro‘tkazuvchanlik ortadi.
110
Zichlik.
Sovunlarning zichligi tabiatiga, sovutish sharoitiga ko‘ra 960-1020 kg/m
2
oraliqda
bo‘ladi.
Erish harorati.
Suvsiz sovunlarni erish harorati 225-270
0
C ga teng. 60% li sovunni erish
harorati 100
0
S dan past.
Gigroskopiklik.
Sovunlar
nam tortish, bo‘kish, xususiyatlariga ega, bunda issiqlik ajralib
chiqadi. Natriyli sovunlarga qaraganda, kaliyli sovunlarni gigroskopikligi yuqori bo‘ladi.
Sovun gidrolizi.
Suvli eritmalarda sovun gidrolizlanadi:
RCOONa + H
2
O === RCOOH + NaOH
Gidroliz darajasi sovunning tabiatiga,
eritmaning konsentratsiyasiga, haroratiga bog‘liq.
Konsentratsiya pasayganda gidroliz kuchayadi. Harorat ortganda sovunning gidrolizlanishi ham
ortadi. Eritmaga ishqor va spirt qo‘shilganda gidrolizlanish pasayadi.
Kislotalarni sovunga ta’siri.
Kislota ta’sirida erkin yog‘ kislotalari ajralib chiqish bilan
parchalanadi.
2RCOONa + H
2
SO
4
2RCOOH + Na
2
SO
4
Hosil bo‘lgan erkin yog‘ kislotasi neytral sovun bilan reaksiyaga kirishib nordon sovun hosil
qilishi mumkin. Sovunni to‘liq parchalanishi uchun uni uzoq vaqt qaytanish lozim.
Qovushqoqlik.
To‘yinmagan yog‘ kislotalari sovunlariga qaraganda tuyingan yog‘ kislotalar
sovunlari ko‘proq qovishqoqlikka ega. Harorat pasayganda sovun eritmalarini
kiritirilishi sovun
eritmalarini qovishqoqligini oshiradi. Buning natijasida yadro va sovun osti ishqori hosil bo‘ladi.
Dostları ilə paylaş: