O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi a k a d e m I y a a. V. Narbekov dinshunoslik asoslari toshkent

patryes 
– otalar degan ma’noni 
anglatadi) asarlari tashkil etadi. Misol uchun, «cherkov otalari» qatoriga 
kiritilgan ilohiyotshunoslardan Yustin (II asr), Afinagor (177 yilda vafot 
etgan), Tertullian (taxminan 160–220 yillar), Avgustin (354–430 yillar) va 
boshqalarni qayd qilishimiz mumkin. Ular o‘z asarlarida cherkov aqidalari, 
101

---

xristianlik ilohiyoti va falsafasi asoslarini ishlab chiqishda beqiyos hissa 
qo‘shganlar. 
Xristianlik ta’limotining asoslari quyidagilardan iborat: 
1) 
xudoga ishonish.
Xristianlikda xudo bitta, lekin u uch qiyofalidir. U 
Ota xudo, O‘g‘il xudo (Iso Masih) va Muqaddas Ruhdan iboratdir. Ota 
xudo tug‘ilish yo‘li bilan paydo bo‘lmagan, uni hech kim yaratgan emas. 
Olam va undagi mavjudotlar uning faoliyati mahsulidir. O‘g‘il xudo (Iso 
Masih) mo‘jizali ravishda tug‘ilgan. U – xristianlikning asoschisi. 
Muqaddas Ruh esa Ota xudodan paydo bo‘lgan
8
. Xristianlikdagi xudo 
obrazi boshqa dinlardagi xudo obrazlaridan farq qiladi. Masalan, Qadimgi 
Gretsiya xudolari kabi shuhratparastlik, odamlar taqdiriga befarqlik, aysh-
ishratga moyillik, manmanlik, shafqatsizlik, qasoskorlik va odamlarga xos 
boshqa illatlar unda yo‘q. Xudolar o‘rtasida hokimiyat uchun o‘zaro 
keskin kurash ham yo‘q. Xristianlikda xudo odamlarning aql-idroki bilan 
tushunib bo‘lmaydigan tilsimot bo‘lib, u ilohiy dunyoda mavjud. Xudo 
muhabbatdir. U odamlarga hech qachon yomonlik qilmaydi. Yomonlik 
insonning birlamchi gunohkorligi va «noto‘g‘ri» turmush tarzining 
natijasidir
9
; 
2) 
Iso Masihning xaloskor-messiya ekanligiga ishonish.
Xudo Adam 
(Odam Ato) va Yeva (Momo Havo)larning «birlamchi gunohi»ni afv etish 
va odamlarga ilohiy haqiqatni yetkazish maqsadida o‘z o‘g‘lini yer yuziga 
yuborgan. Iso Masih yerdagi hayot iztiroblari va o‘limi bilan ularning 
gunohlarini o‘z zimmasiga olgan. Odamlarga xalos bo‘lishning to‘g‘ri 
yo‘lini ko‘rsatib, xristianlikka asos solgan; 
3) 
Iso Masihning qayta tirilishiga ishonish.
Iso Masih o‘ldirilganidan 
keyin uch kun o‘tgach qayta tirilgan va 40 kundan keyin osmonga 
ko‘tarilgan. U yer yuziga yana bir marta oxiratda Dajjol (Antixrist)ni 
o‘ldirib, o‘liklar va tiriklarni so‘roq qilish va ilohiy podsholikni qurish 
uchun qaytib keladi; 
4) 
odamning gunohkorligi va undan xalos bo‘lishiga ishonish.
Xudo 
odamlarning ajdodi Adam va Yevani o‘zining jismiga o‘xshash qilib 
yaratgan va ularga boqiy hayot baxshida etgan, moddiy dunyoga egalik 
qilish va boshqarishni buyurgan. Jannatda yashayotgan Adam va Yeva 
xudodek bo‘lishga intilib, man qilingan «donishmandlik» daraxtining 
mevasini yeganlar. Oqibatda odam boshqa jonzodlar bilmaydigan 
yaxshilik va yomonlikni farqlay boshlagan, uyat nimaligini tushungan. Shu 
8
: 
. .
[$ ^. – ., 1983. – . 86.
9
^ _< / `. . w. ^. {. – ., 1996. – . 220.
102

---

bois insoniyat hayotida cheksiz muammolar paydo bo‘lgan. Xudo ularni 
bu qilmishlari uchun jazolagan: birinchidan, odamlar yalpi gunohkorlikka 
mahkum qilinganlar; ikkinchidan, boqiy hayot imtiyozi bekor qilingan. 
Xristianlikda birlamchi gunoh oqibatlaridan qutulish yo‘llari 
ko‘rsatilgan. Bu ish bir necha bosqichdan iborat. Birinchi bosqichda Iso 
Masih yerga kelib, yerdagi iztiroblari va o‘limi bilan birlamchi gunohni 
o‘z zimmasiga olgan. Ikkinchi bosqichda Iso Masih yerga oxiratda yana 
qaytib keladi, Antixristni yengib abadiy hayot, baxt-saodat hukmron 
bo‘lgan ilohiy podsholikni vujudga keltiradi. Shu vaqtdan boshlab, 
odamlarga berilgan «birlamchi gunoh» jazosi bekor qilinadi, insonlarning 
baxtli va boqiy hayot davri boshlanadi; 
5) 
jannat va do‘zaxga ishonish.
Jannat va do‘zax – odamlarning 
o‘lganidan keyin yerdagi xulq-atvorlariga ko‘ra ruhlari oxiratgacha 
turadigan joy; 
6) 
oxiratga ishonish.
Xristianlik ta’limotiga binoan, oxirat 
boshlanishidan oldin yerga Antixrist keladi va qiyomat-qoyim boshlanadi. 
Oxir-oqibatda Iso Masih yerga qaytib kelib, Antixristni yengadi. O‘lganlar 
qayta tiriladi, tiriklar va o‘lganlar qayta ajrim qilinib, yangi hayot 
boshlanadi; 
7) 
axloq qoidalarining diniy ta’limotdagi katta ahamiyati.
Xristianlik 
axloqidagi ustuvor qoidalar xudoni sevish va yaqin kishiga bo‘lgan 
muhabbatdir. Yaqin kishini sevish odamning o‘z yaqin qarindoshlarinigina 
emas, balki u bilan bevosita muloqotda bo‘lgan odamlarni ham sevishini 
bildiradi. Xudo asosiy axloqiy qadriyat sanaladi va odamlardagi 
mo‘minlik, haqiqatni izlash, rahmdillik va tinchliksevarlik fazilatlari 
ulug‘lanadi. 
Xristianlikda (boshqa dinlardagi kabi) diniy marosimlar va 
bayramlarga alohida e’tibor beriladi. Zero, ular orqali kishilar ongida 
xudoga ishonch, e’tiqod mustahkamlanadi, o‘zaro ilohiy munosabatlar 
o‘rnatiladi. Kishilar ongiga hissiy-obrazli ta’sir etish bilan diniy ta’limot 
mustahkamlangan va avloddan-avlodga o‘tkazib kelingan. Masalaning 
murakkabligi shundaki, xristianlikning marosim va bayramlari uzoq vaqt 
davomida shakllangan va bu jarayon undagi turli yo‘nalish va oqimlarning 
vujudga kelishi bilan bir vaqtda amalga oshgan. Shu bois xristianlikning 
marosim va bayramlari masalasiga yo‘nalishlarini tahlil qilganda to‘xtalish 
maqsadga muvofiq bo‘ladi. 
103

---