O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi a k a d e m I ya birinchi tibbiy yordam toshkent

ODAM ANATOMIYASI VA FIZIOLOGIYASI 
Odam organizmining tuzilishi, uning rivojlanish jarayonini o‘rgana-
digan fan anatomiya, odam organizmi a’zolarining yakka holdagi va bir
butun tizim ko‘rinishidagi faoliyatlarini o‘rganadigan fan fiziologiya 
deyiladi.
Odam organizmi turli funksiyalarni bajaradigan a’zolar tizimidan
tashkil topgan. Bularga harakat a’zolari, muskullar, qon, qon va limfa
tomirlari, hazm qilish, nafas olish, siydik chiqarish, jinsiy, nerv tizimi
a’zolari va ichki sekretsiya bezlari kiradi.
TAYANCH-HARAKAT TIZIMI
Harakat a’zolari tizimining asosini suyaklar, bo‘g‘imlar va paylar
tashkil qiladi.
Odam organizmida 200 dan ortiq suyak bo‘lib, ularning jami odam
vaznining 8,5 % ni tashkil qiladi (1-rasm). Suyaklar egiluvchan organik
modda – osseindan hamda qattiq va mo‘rt anorganik modda – ohakdan
tashkil topgan.
Suyaklarning yengil va mustahkamligi faqat ularning tarkibiga qarab
emas, balki suyak tanasining qurilish strukturasi bilan ham belgilanadi.
Suyaklarning tashqi qavati zich qattiq moddadan, ichki qavati esa bir-biri
bilan to‘r shaklida kesishgan g‘ovak plastinkalardan iborat.
Suyaklar ichida suyak ko‘migi deb ataladigan to‘qima joylashgan
bo‘lib, unda qizil qon (eritrotsitlar) va oq qon tanachalari (leykotsitlar)
ishlab chiqariladi. Suyakning sirtqi yuzasi suyak ustki pardasi bilan
qoplangan. Suyak ustki pardasidan suyaklarga nerv va qon tomirlari
o‘tadi, ya’ni bu suyak ustki pardasining ichki qavatini tashkil qiladi, tashqi
qavatini esa fibroz tolali to‘qima hosil qiladi. Suyak ustki pardasining
ichki qavati suyak hosil bo‘lishida, o‘sishi va rivojlanishida, singan
suyaklar bitishida ishtirok etadi.
Suyaklar o‘zaro uzluksiz (harakatsiz) va bo‘g‘imlar (harakatchan)
ko‘rinishida birikishi mumkin. Uzluksiz birlashgan suyaklarga misol qilib
bosh suyagini biriktiruvchi to‘qimalar va umurtqalarning tog‘aylar orqali
birikishini olish mumkin. Uzluksiz ravishda qo‘shilgan suyaklar qimir-
lamaydi yoki harakati juda chegaralangan bo‘ladi. Binobarin, bu birik-
malarni bo‘g‘im deb atab bo‘lmaydi. Harakatchan birikmalar 
(bo‘g‘imlar) esa butunlay boshqacha tuzilgan va o‘zgacha xususiyatga
ega. Ularga tos va dumg‘aza bo‘g‘imi kabi kam harakatlanadigan hamda
yelka, tirsak, tizza singari harakatchan bo‘g‘imlar kiradi.
17

---

18

---

Suyaklarning bo‘g‘im yuzalari tog‘ay bilan qoplangan bo‘lib, bo‘g‘im

hosil qiluvchi uchlari va ular o‘rtasidagi bo‘shliqning atrofi bo‘g‘im
xaltasi bilan o‘ralgan. Har qaysi bo‘g‘im sirtidan (ba’zilari ichidan) zich
biriktiruvchi to‘qima tolalaridan tuzilgan boylamlar bilan mustahkamlan-
gan. Bo‘g‘im xaltasining ichki qavati yog‘lovchi suyuqlik ishlab chiqa-
radigan maxsus qobiqdan tashkil topgan va bu suyuqlik bo‘g‘imlardagi
harakatni yengillashtirib beradi.