O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi a k a d e m I ya birinchi tibbiy yordam toshkent

BIRINCHI TIBBIY YORDAM
KO‘RSATISHNING ASOSIY PRINSIPLARI.
ICHKI ISHLAR ORGANLARI FAOLIYATIDA
TIBBIY DEONTOLOGIYANI QO‘LLASH 
Har bir inson umrini uzaytirish, sog‘lig‘ini saqlash va mustahkamlash
muammolarini hal etish sog‘liqni saqlash sohasining muhim vazifasidir.
Mamlakatimizda bu masalalar davolash-profilaktika yordamining, shu
jumladan aholiga tez tibbiy yordam ko‘rsatishning tashkiliy shakllarini
doimiy takomillashtirish orqali amalga oshiriladi. Sog‘liqni saqlash
masalalarini to‘g‘ri tashkil qilish nazariya va amaliyotning uzviy
bog‘liqligidan kelib chiqadi, ya’ni hozirgi zamon tibbiyot fani erishgan
yutuqlarni amaliyotga tatbiq qilish bilan chambarchas bog‘liqdir.
O‘z vaqtida ko‘rsatilgan birinchi tibbiy yordam ko‘pincha baxtsiz
hodisalar va to‘satdan kasallanish hollarida shikastlanganlar va bemorlar
hayotini saqlab qolishda hal qiluvchi omilga aylanadi. Hech bo‘lmaganda
kasallikning davomiyligiga, vaqtincha ishga layoqatsizlik va nogironlikka
sezilarli ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Shu bilan bir qatorda, tibbiyot rivojining
hozirgi darajasida birinchi va malakali tibbiy yordamning o‘z vaqtida
ko‘rsatilishi o‘ziga xos ijtimoiy va iqtisodiy ahamiyat kasb etadi.
«Fuqarolar sog‘lig‘ini saqlash to‘g‘risida»gi qonunning 30-bandida
ichki ishlar organlari xodimlari jarohat olingan joyda, «Tez tibbiy yordam»
xizmatini kutmasdan, birinchi tibbiy yordam ko‘rsatishlari kerakligi
belgilab qo‘yilgan.
«Tez tibbiy yordam» xizmatini tashkil qilish
Birinchi tibbiy yordam ko‘rsatish chora-tadbirlari va xizmati tizimida
«Tez tibbiy yordam» xizmati alohida o‘rin tutadi. Aholining o‘tkir yurak-
tomir tizimi kasalliklari, jarohat va shikastlanishlar, bolalarning, ayniqsa
bir yoshgacha bo‘lgan bolalarning to‘satdan kasallanishi bo‘yicha
murojaat etishlari sonining oshishi umumiy sog‘liqni saqlash tizimida
«Tez tibbiy yordam» xizmatining ahamiyatini yanada oshirdi. Ma’lumki,
baxtsiz hodisa, shikastlanish va to‘satdan og‘rib qolish hollari ko‘pincha
kutilmagan sharoit va joylarda, masalan, ko‘chada, ishlab chiqarishda,
transportda, jamoat va turar joylarda yuz berishi mumkin. Bu esa tashxis
qo‘yish hamda shikastlangan shaxs ahvolining og‘irligi, jarohat va
kasallikning xususiyatiga qarab shoshilinch yordam ko‘rsatish masa-
lalarini qisqa vaqt ichida hal qilishni taqozo etadi. Zero, bemorning hayoti
4

---

va og‘ir kasallikdan yoki olingan shikastlanishlardan davolanishning

natijasi ko‘p jihatdan zarur shoshilinch yordamning o‘z vaqtida ko‘rsatili-
shiga bog‘liq. Shu bilan bir qatorda, shoshilinch tibbiy yordamning aniq
va sifatli ko‘rsatilishi kasallangan va shikastlangan bemorlarning
statsionar sharoitdagi taqdiriga ham ta’sir ko‘rsatadi.
Katta shahar sharoitida ham, qishloq sharoitida ham shoshilinch
gospitalizatsiya ma’lum vaqtni talab etadi. Kritik (hayot uchun xavfli)
bo‘lgan holat esa ancha avval kelib chiqishi va o‘limga olib kelishi
mumkin. Demak, bemor yoki jarohatlangan shaxs hayotini saqlab qolish-
ning muhim va eng oqilona sharti shoshilinch tashxis qo‘yishning samarali
usullarini qo‘llash va (minimal hajmda bo‘lsa ham) davolashni imkon
qadar amalga oshirishdan iboratdir.
Hozirgi kungacha tez va shoshilinch yordam ko‘rsatishning eng
muhim vazifasi bemor va shikastlanganlarga shoshilinch tibbiy yor-
damning eng oddiy turlarini ko‘rsatib, tezlik bilan ularni kasalxonaga olib
borishdan iborat edi. Hozirgi vaqtda kasalxonagacha bo‘lgan davrda
tashxis va davolash tadbirlarining hajmi miqdor va sifat jihatdan kengaydi.
Albatta, bunga hozirgi zamon tibbiyot fanining rivojlanishi, aholiga tez va
shoshilinch tibbiy yordam ko‘rsatishni yaxshilashga qaratilgan bir qator
tadbirlarni hayotga joriy qilish yordam berdi.
Hozirgi vaqtda respublikamizdagi tez va shoshilinch yordam xizmati
ko‘p sonli vrachlar va o‘rta tibbiyot xodimlari faoliyat ko‘rsatadigan
ixtisoslashgan muassasalarning rivojlangan tarmog‘ini tashkil qiladi. Bu
muassasalar kasalxonagacha bo‘lgan bosqichda hamma turdagi tibbiy
yordamni ko‘rsata oladigan tajribali mutaxassislar bilan ta’minlangandir.
«Tez yordam» xizmati tarkibida ixtisoslashgan brigadalarning tashkil qili-
nishi va o‘tkir og‘ir kasalliklarga uchragan bemorlarga uy sharoitida
xizmat ko‘rsatishning kengayishi hisobiga tibbiy yordam hajmi oshdi.
Surunkali kasallik bilan og‘rigan bemorlar sonining o‘sishi va kishilarning
o‘rtacha umr ko‘rish davomiyligining oshishi aholi o‘rtasidagi kasallik
tarkibining o‘zgarishiga olib keldi. Kasalxonagacha bo‘lgan bosqichda
bemor va shikastlanganlar hayotini saqlab qolishga qaratilgan tashxis va
davolash chora-tadbirlarining to‘laqonli kompleksini qo‘llash imkoniyati
yaratildi. Bu esa, o‘z navbatida, tez va shoshilinch yordam xizmati
xodimlariga nisbatan talabni kuchaytirdi.
Shahar va qishloq sharoitlarida tez yordam ko‘rsatish prinsiplari bir
xil bo‘lishiga qaramay, uni tashkil qilish va amalga oshirishning o‘ziga xos
jihatlari mavjud.
Katta shaharlarda uning uzoq tumanlari aholisiga shoshilinch tibbiy
yordamni qisqa vaqt ichida ko‘rsatish hamda bu xizmatga operativ
rahbarlik sifatini oshirish uchun «Tez va shoshilinch yordam stansiyalari»
tashkil qilindi. Ular ma’muriy va operativ jihatdan shahar tez yordam
5

---

stansiyasiga bo‘ysunadilar (Toshkent, Andijon va boshqa yirik

shaharlarda).
Qishloq joylarida tez va shoshilinch tibbiy yordam xizmati ko‘rsatish
markaziy tuman kasalxonalari (MTK) qoshida tashkil qilingan «Tez
yordam» bo‘limlariga yoki mustaqil stansiyalarga yuklatilgan. Bunday
bo‘limlar qishloq tumanlarining boshqa kasalxonalarida – uchastka,
tumanlararo, korxonalarning tibbiy sanitariya bo‘limlari kasalxonalari kabi
joylarda ham joriy etilishi mumkin. Barcha tuman tez tibbiy yordam
brigadalari navbatchilik paytida markaziy tuman kasalxonasining mas’ul
navbatchi vrachiga bo‘ysunadi hamda sharoitga qarab, tuman miqyosida
ishlashi mumkin. Bunday yondashuv qishloq joylarida bu brigadalar
faoliyatining operativ imkoniyatlarini ancha kengaytiradi.
Mamlakatimizda «Tez tibbiy yordam» xizmatini qishloq joylarida
rivojlantirish va mustahkamlashga katta e’tibor berilmoqda. Bu o‘rinda
qishloq aholisiga ko‘rsatiladigan tibbiy xizmat darajasini shahar
sharoitidagi tibbiy yordam ko‘rsatish darajasiga yaqinlashtirish, qishloq
joylarida davolash va profilaktika usullari, ularning shakllarini
takomillashtirish katta ahamiyatga ega. Ayni sharoitda sog‘liqni saqlash
sohasidagi asosiy muammo nafaqat qishloq aholisiga statsionar yordamni
tashkil qilish, shu bilan bir qatorda, ambulator-poliklinika xizmatini,
ayniqsa katta yoshdagilar va qariyalarga, bolalarga tez va shoshilinch
yordam ko‘rsatishni yanada takomillashtirishdan iboratdir.
Sog‘liqni saqlash muassasalarining joylashuvi, bu xizmatni tashkil
qilish shakllari va qishloq aholisiga tibbiy yordam ko‘rsatish usullari ular
tarqoq joylashgan sharoitda shahardagidan farqliroq bo‘ladi.
Markaziy tuman kasalxonalarida tez va shoshilinch birinchi yordam
bo‘yicha hamma chaqiriqlarga markazlashgan tarzda xizmat ko‘rsatishni
tashkil qilish muhim o‘rin tutadi. Bu ma’lum darajada chekka qishloqlar
aholisiga zarur bo‘lgan ambulator-poliklinik birinchi yordam ko‘rsatishni
yengillashtiradi.
Tez tibbiy birinchi yordam bo‘limlari va stansiyalari asosan tuman
markazi va yon-atrofdagi aholiga xizmat qiladi. Boshqa turar joy punktlari
chaqiriqlariga xizmat qilish uchun esa uchastka kasalxonalari tarkibida tez
yordam podstansiyalari tashkil qilingan. Odatda bunday podstansiyalar
xizmat qilish radiusi 25–30 km dan ortiq bo‘lganda tashkil qilinadi.
Tez va shoshilinch birinchi yordam stansiyalari bir yilda bo‘ladigan
chaqiriqlar soniga qarab kategoriyalarga bo‘linadi. Qishloq joylarida 25
mingdan 50 minggacha chaqiriqlarga xizmat qiladigan uchinchi va 10
mingdan 25 minggacha chaqiriqlarga xizmat kiladigan to‘rtinchi
kategoriyali stansiyalar bo‘ladi. 100–200 ming aholisi bo‘lgan yirik tuman
markazlarida yiliga 75 mingdan 100 minggacha va 50 mingdan 75
minggacha chaqiriqlarga xizmat qiladigan birinchi va ikkinchi kategoriyali
stansiyalar faoliyat ko‘rsatadi.
6

---

Tez yordam mashinalari ham, xuddi shahardagidek, normativga

asosan, har 10 ming aholiga 1 mashina hisobida taqsimlanadi. Tez va
shoshilinch yordam bo‘limlari va stansiyalari muntazam ravishda ro‘y
bergan baxtsiz hodisalar sababini tahlil qiladi, hisobini olib boradi, hisobot
tayyorlaydi va bu haqda tuman bosh vrachiga axborot beradi.
Keyingi yillarda qishloq joylarida olib borilgan samarali ishlar tufayli
aholiga tez yordam ko‘rsatish sohasida birmuncha yutuqlarga erishildi,
tibbiy xizmat sifati oshib, shahar sharoitiga yanada yaqinlashdi. Qishloq
aholisiga tez va shoshilinch yordam ko‘rsatish sifatini oshirish, uni
takomillashtirish maqsadida tez yordam bo‘limlari va stansiyalarini aholi
ehtiyojiga qarab qo‘shimcha feldsher va vrachlar brigadalari bilan
kuchaytirish masalasi turibdi.
Hozirgi vaqtda tez va shoshilinch tibbiy yordam xizmati hamma
turdagi maxsus tibbiy yordamni ko‘rsata oladigan, yuksak darajada tashkil
qilingan tibbiy muassasalar majmuini tashkil qiladi.