O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi a k a d e m I ya birinchi tibbiy yordam toshkent

«Birinchi tibbiy yordam asoslari» predmetini
o‘qitishning zaruriyati 
Bugungi kunda baxtsiz hodisa va to‘satdan kasal bo‘lib qolishda tez
tibbiy yordam ko‘rsatish yuqori darajaga yetdi. Ammo juda yaxshi tashkil
qilingan shifokorlik muolajasi ham, agar shikastlangan kishiga o‘z vaqtida
zarur birinchi tibbiy yordam ko‘rsatilmasa, samarasiz va kechikkan
bo‘lishi mumkin. Chunki hamma baxtsiz hodisalarda shikastlanish
to‘satdan va hayot uchun xavfli bo‘lishi xosdir. Shikastlanish natijasi,
ayniqsa og‘ir va xavfli bo‘lgan shikastlanishlarda, ilk daqiqalardayoq hal
bo‘ladi. Shuning uchun ham baxtsiz hodisa sodir bo‘lgan joydagi
kishining tez va samarali birinchi yordam ko‘rsatish qobiliyati juda katta
va hayotiy ahamiyat kasb etadi.
Shu bilan bir qatorda, birinchi yordam ko‘rsatishda juda ehtiyot
bo‘lish kerak. Chunki siz yordam bermoqchi bo‘lgan kishiga qo‘shimcha
shikast yetkazishingiz mumkin. Shuni esda tutish kerakki, siz berayotgan
yordam faqat davolashning boshlanishidir. U qanchalik zarur bo‘lmasin,
hech qachon mutaxassis vrachning malakali yondashuvi o‘rnini bosa
olmaydi. Sizning vazifangiz shikastlanganni davolash emas, faqat birinchi
yordam ko‘rsatish. Birinchi tibbiy yordamni tez va sifatli ko‘rsatish uchun
esa maxsus bilimga ega bo‘lishingiz lozim.
Birinchi tibbiy yordamning ahamiyati va qoidalari 
Tinchlik sharoitida eng ko‘p uchraydigan baxtsiz hodisalarga:
mexanik jarohat, kuyish, issiq va oftob urish, sovuq urish va umumiy
muzlash, cho‘kish va yer bosib qolishi tufayli bo‘g‘ilish, is gazidan
zaharlanish, elektrdan jarohatlanish va chaqmoqdan shikastlanish kiradi.
Bu holatlarda birinchi tibbiy yordamning asosiy vazifalari shikastlanganlar
7

---

hayotini eng zarur chora-tadbirlar bilan saqlab qolish, ularning

azoblanishini kamaytirish, kelib chiqishi mumkin bo‘lgan asoratlarning
oldini olish hamda kasallik va jarohat kechuvini yengillashtirishdan iborat.
Birinchi tibbiy yordamni voqea sodir bo‘lgan joyda shikastlanganning
o‘zi (o‘z-o‘ziga yordam) yoki boshqa kishi (o‘zaro yordam) hamda
maxsus o‘rgatilgan shaxslar ko‘rsatadi.
Birinchi tibbiy yordam ko‘rsatishda tezlik bilan shikastlovchi manba
(faktor)ni aniqlash, uni yo‘qotish, har bir jarohatda tavsiya qilinadigan
tibbiy yordam choralarini qo‘llash, vrachni chaqirish yoki jarohatlanganni
yaqin tibbiyot muassasasiga olib borish kerak. Ba’zi hollar (kuchli qon
ketishb, og‘ir suyak sinishlari, hushini yo‘qotish, nafas olish va yurak
faoliyatining to‘xtashi va boshqalar)da shikastlanganlarga shu joyning
o‘zida tezlik bilan shoshilinch tibbiy yordam ko‘rsatmay turib, ularni
tashish (transportirovka qilish) mutlaqo mumkin emas.
Bunday hollarda reanimatsiya chora-tadbirlari kerak bo‘ladi.
Reanimatsiya (jonlantirish) o‘layotgan kishini hayotga qaytarishga, uning
organ va to‘qimalarida qaytmas o‘zgarishlarning oldini olishga qaratilgan,
zudlik bilan amalga oshiriladigan chora-tadbirlar majmuidir. Bunda,
birinchi navbatda, shikastlanganlarning nafas olishi va qon aylanishini
tiklashga va ushlab turishga erishiladi. Reanimatsiyaning murakkab
bo‘lmagan choralari (sun’iy nafas oldirish, bilvosita yurak massaji) har bir
kishiga ma’lum. Shu bilan bir qatorda, ko‘pgina hollarda shikastlanganlar
qon to‘xtatish, og‘riq azobidan qutulish, suyagi singan qo‘l-oyoqni
harakatsizlantirish, yara, kuygan va sovuq urgan yuzalarni infeksiyadan
himoyalash kabi har bir kishi amalga oshirishi mumkin bo‘lgan
yordamlarga muhtoj bo‘ladilar.
Birinchi tibbiy yordam ko‘rsatish voqea sodir bo‘lgandan so‘ng, iloji
boricha erta muddatlarda amalga oshirilishi kerak. Kuchli qon ketishb,
elektrdan shikastlanish, cho‘kish, bo‘g‘ilish, yurak faoliyatining to‘xtashi
va boshqa qator holatlarda birinchi tibbiy yordam zudlik bilan,
kechiktirmay ko‘rsatilishi lozim. Agar bir paytda bir necha kishi jarohat
olsa, ko‘rsatiladigan yordam muddati va ketma-ketligi aniqlanadi.
Bolalarga va shoshilinch yordamga muhtoj kishilarga kerakli yordam
birinchi navbatda ko‘rsatiladi. Ko‘p sonli va qo‘shimcha jarohat olgan
kishilarga birinchi tibbiy yordam ko‘rsatishda amalga oshiriladigan chora-
tadbirlarning ketma-ketligi aniqlanishi kerak.
Avval shikastlangan odam hayotini saqlab qolishga imkon beradigan
yoki birinchi tibbiy yordamning keyingi chora-tadbirlarini qo‘llash uchun
shart bo‘lgan usul-amallar bajariladi. Chunonchi, son suyagi ochiq sinib,
arteriyadan qon ketib turganda, birinchi navbatda, hayot uchun xavfli
bo‘lgan qon ketishini to‘xtatish, so‘ngra jarohatga steril bog‘lam qo‘yish
va undan keyingina oyoqni qimirlatmaydigan qilib bog‘lashga kirishish
8

---

kerak. Singan joyni hech qimirlamaydigan qilib qo‘yish uchun esa maxsus

shina bog‘lash yoki qo‘l ostidagi vositalardan foydalanish lozim.
Birinchi tibbiy yordamning hamma usul-amallarini ehtiyot bo‘lib va
avaylab bajarish lozim. Qo‘pol harakatlar qilinadigan bo‘lsa, bu
shikastlangan kishiga zarar qilishi va uning ahvolini yomonlashtirishi
mumkin. Birinchi tibbiy yordamni bir emas, balki ikki yoki bir necha kishi
ko‘rsatadigan bo‘lsa, u holda kelishib ish ko‘rish kerak. Bunda yordam
ko‘rsatayotganlarning biri boshliq bo‘lib, birinchi tibbiy yordamning
barcha usul-amallari bajarilishiga rahbarlik qilib turishi lozim.
Birinchi tibbiy yordam ko‘rsatish sharoitida tashxis masalasi katta
ahamiyat kasb etadi. Chunki o‘z vaqtida va to‘g‘ri qo‘yilgan tashxis
kasallik yoki shikastlanish turini aniqlashga va shu asosda zarur yordam
ko‘rsatish tadbirlarining ketma-ketligi rejasini tuzishga imkon yaratadi.
Tashxis kasallik yoki jarohatning subyektiv va obyektiv belgilarini
aniqlash asosida qo‘yiladi. Subyektiv belgilarga bemor yoki
jarohatlanganning shikoyatlari (agar uning hushi joyida bo‘lsa) kiradi.
Obyektiv belgilarga esa kasallik va jarohatning tashqi belgilari yoki
muayyan usuldagi yondashuv orqali aniqlanadigan, masalan, pulsni (tomir
urishini) o‘lchash, nafas olish va chiqarishning miqdori, reflekslar va
boshqa belgilar kiradi.
Kasallik yoki shikastlanishning obyektiv va subyektiv belgilari
umumiy va shu holat uchun xos bo‘lishi mumkin. Shu tufayli bu belgilarni
aniqlash va taxmin qilish yo‘li bilan dastlabki tashxisni qo‘yish mumkin.
Tashxis asosida esa zarur yordam turi ham aniqlanadi.