O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi a k a d e m I ya birinchi tibbiy yordam toshkent
Yüklə 0,68 Mb.
|
|
Hiqildoq
Hiqildoq nafas yo‘lining (burun bo‘shlig‘idan so‘ng) ikkinchi qismi bo‘lib, o‘zidan havo o‘tkazishdan tashqari ovoz paydo qiluvchi organ va nafas yo‘lining pastki qismini muhofaza qilish kabi funksiyalarni ham bajaradi. Hiqildoqda bir qancha muskullar va tog‘aylar bor. Hiqildoq oldining eng katta tog‘ayini qalqonsimon tog‘ay tashkil etadi. Uni bo‘yin terisi tagidan paypaslab ko‘rganda ham bilish mumkin. Hiqildoqda hiqildoq usti tog‘ayi joylashgan bo‘lib, yutish vaqtida ovqat va suyuqlik- larning nafas yo‘liga o‘tib ketishiga to‘sqinlik qiladi hamda qizilo‘ngach bo‘ylab o‘tishiga sharoit yaratib beradi. Hiqildoqda ovoz hosil bo‘lishida ishtirok etuvchi ovoz boylamlari joylashgan. Ovoz boylamlari o‘rtasida hosil bo‘lgan yoriqqa ovoz yorig‘i deyiladi. Hiqildoq muskullari ovoz yorig‘ining kengayishi, siqilishi va bo‘shashishini ta’minlaydi, natijada ovoz boylamlari tebranadi va ovoz paydo bo‘ladi. O‘pka O‘pka bir juft organ bo‘lib, ko‘krak qafasining ikki tomonida joylashgan. Hiqildoq, o‘z navbatida, kekirdakka (traxeya) o‘tadi. Uning uzunligi 9–11 sm, diametri esa 15–18 mm bo‘lib, tog‘ay halqalardan iborat. Kekirdakning orqa devori qizilo‘ngachning old devoriga tegib turadi. Kekirdak 4–5 ko‘krak umurtqalari sathida o‘ng va chap bronxlarga bo‘linadi va o‘pkalarga o‘z tarmoqlarini beradi. O‘ng bronx o‘ng o‘pkaning uch bo‘lagiga, chap bronx chap o‘pkaning ikki bo‘lagiga tarmoqlanadi. O‘pka ichida bronxlar mayda-mayda bronxlarga bo‘linib ketadi. Eng mayda bronxlar – bronxiolalar deb yuritiladi. Bronxiolalar o‘pka to‘qimasida uzum shingilini eslatuvchi o‘pka pufaklari (alveolalar) bilan tugaydi. O‘pka alveolalari va bronxiolalari juda mayda qon tomirlari to‘ri bilan o‘ralgan bo‘ladi. Alveolalarda karbonat angidrid bilan kislorod almashinuvi kuzatiladi, ya’ni qonga kislorod o‘tsa, karbonat angidrid nafas orqali havoga chiqariladi. 27 Mayda bronxlar, alveolalar, qon tomirlari va atrofdagi to‘qimalar birgalikda nafas tizimini tashkil qiladi. O‘pkalar ko‘krak qafasining katta qismini egallab, ularni plevra varaqlari o‘rab turadi. Plevra ikki varaqdan iborat. Uning tashqi (pariyetal) varag‘i ko‘krak qafasining ichki devoriga yopishsa, ichki (visseral) varag‘i bevosita o‘pkalar yuzasiga yopishgan bo‘ladi. Natijada ichki va tashqi plevra o‘zaro bir-biriga yopishmay erkin sirpanadi. Bu esa nafas olish va chiqarish harakatlarini osonlashtiradi. O‘pkaning kengayishi (nafas olish) va torayishi (nafas chiqarish) diafragma va qovurg‘alararo muskullar ishi bilan chambarchas bog‘liqdir. Nafas olganda diafragma pastga tushadi, qovurg‘alararo muskullar bo‘shashib, ko‘krak qafasi bo‘shlig‘ining hajmi ortadi. Nafas chiqarganda esa diafragma tepaga gumbazsimon bo‘rtib, qovurg‘alararo muskullar qisqarib, o‘pka ichidagi havo tashqariga siqib chiqariladi. Natijada karbonat angidrid tashqi muhitga chiqariladi. Odam tinch turganda bir minut davomida 16–20 marta nafas olib, nafas chiqaradi. Nafas olish va chiqarishni uzunchoq miyada joylashgan nafas olish markazi boshqarib turadi. QON TOMIRLAR TIZIMI Qon – qon tomirlar ichidagi suyuqlik bo‘lib, hujayra va to‘qimalarga barcha hayotiy zarur moddalarni, shu bilan birga, to‘qimalardan ajralib chiqadigan keraksiz (chiqindi) moddalarni ayiruv organlariga yetkazib beradi. Qon odam tanasi umumiy og‘irligining 1/13 qismini tashkil qiladi, ya’ni 70 kg og‘irlikdagi odamda 5 l ga yaqin qon bo‘ladi. Qon tarkibidagi qizil qon tanachalari – eritrotsitlar qizil suyak ko‘migida ishlab chiqariladi. Qon tarkibining yana bir muhim elementi leykotsitlar bo‘lib, ular organizmga tushgan kasal chaqiruvchi mikroblarni zararsizlantiruvchi, himoya vositasi sanaladi. Leykotsitlar organizm immuniteti shakllanishida ham muhim o‘rin tutadi. Eritrotsitlar tarkibida gemoglobin oqsili bo‘lib, qonga qizil rang berib turadi. Gemoglobinning asosiy vazifasi to‘qimalarga kislorod yetkazib berish va to‘qimalardagi karbonat angidridni o‘pkaga olib kelishdir. Normada 1 mm 3 qonda 4,5 – 5 mln eritrotsit bo‘ladi. Oq qon tanachalari yoki leykotsitlar suyak ko‘migida, limfa tugun- larida va taloqda hosil bo‘ladi. Leykotsitlar organizmga tushgan mikroblarni hazm qilib, parchalash yo‘li bilan himoyani ta’minlaydi. 28 Yurak Yurak – muskuldan iborat a’zo bo‘lib, ko‘krak qafasining chap tomonidagi 2–5-qovurg‘alar orasida, yurak xaltasi (perikard) ichida joylashgan (2-rasm). Yurak uch qavatdan tashkil topgan: 1) ichki qavat – endokard; 2) o‘rta qavat – muskullardan iborat bo‘lgan miokard; 3) tashqi qavat – epikard. Yurak o‘ng va chap qismga bo‘linadi va to‘rtta kameradan iborat. Yurakning o‘ng qismi yuqorisida o‘ng bo‘lmacha, pastda esa o‘ng qorincha, chap qismi yuqorisida chap bo‘lmacha, pastda esa chap qorincha joylashgan. O‘ng bo‘lmacha va o‘ng qorinchalar orasida uch tabaqali, chap bo‘lmacha va chap qorincha orasida esa ikki tabaqali klapan joylashgan. Chap qorinchadan boshlanadigan tomir aorta deb ataladi. O‘ng qorinchadan boshlanadigan tomir o‘pka arteriyasi deb ataladi. Chap bo‘lmachaga o‘pka venalari, o‘ng bo‘lmachaga esa kovak venalar qon olib keladi. Yurak qisqarishi natijasida yirik arteriyalarda harakatlanayotgan qon tomir devorlariga kuchli zarb bilan urilib, uni to‘lqinsimon tebratib, tomir urishi, ya’ni pulsni yuzaga keltiradi. Yirik arteriyalar barmoq bilan ushlab ko‘rilganda puls zarblarini sezish mumkin. Puls zarblari yurak qisqarishi soniga to‘g‘ri keladi. Vena tomirlari ichida klapanlar joylashgan bo‘lib, ular qonning orqaga qarab oqishiga to‘sqinlik qiladi. Venalar butun organizmdagi qonni yig‘ib, yurakning o‘ng bo‘lmachasiga olib keladi. Odam organizmida ikkita – katta va kichik qon aylanish doirasi bo‘ladi. Yüklə 0,68 Mb. Dostları ilə paylaş:
|