O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi a k a d e m I ya birinchi tibbiy yordam toshkent

Vegetativ asab tizimi 
Vegetativ asab tizimi markaziy asab tizimining ajralmas bir qismidir.
Vegetativ nerv tolalari barcha ichki a’zolarning shilliq muskullariga
tarqalib, ular ishini qisman ixtiyorsiz (avtomatik, mahalliy) ravishda
bajarib turadi. Ammo vegetativ nervlar ham miya po‘stlog‘i boshqaruvi
ostida ishlaydi. Vegetativ asab tizimi yurak-qon va limfa tomirlari, ichki
a’zolarni, ya’ni tarkibida silliq muskullarga ega bo‘lgan a’zo va bezlarni
innervatsiya qiladi.
Vegetativ asab tizimi ikki, ya’ni simpatik va parasimpatik asab
tizimidan iboratdir.
Simpatik asab tizimi. Simpatik asab tizimining markazi orqa miyada
joylashgan. Umurtqa pog‘onasining ikki yonida joylashgan simpatik nerv
tugunlari bir-biri bilan tutashgan holda 20–25 ta nerv tugunlarini hosil
qiladi. Bu simpatik tugunlardan bosh, yurak, o‘pka, oshqozon, ichaklar,
jigar va buyraklarga boruvchi simpatik nerv tolalari boshlanadi.
Vegetativ asab tizimining parasimpatik qismi. Parasimpatik nervlar
bosh miyaning o‘rta va uzunchoq miya bo‘lagidan va orqa miyaning
dumg‘aza qismidan boshlanadi. Simpatik va parasimpatik nerv tolalari ish
faoliyatlari bo‘yicha bir-biriga qarama-qarshidir, ya’ni simpatik nervlar
biron organ ishini tezlashtirsa, parasimpatik nervlar shu organ ishini
sekinlashtiradi. Natijada ularning normal ishlashi uchun sharoit yaratiladi.
Masalan, simpatik nervlar ko‘z qorachig‘ini kengaytirib, so‘lak
ajralishini pasaytiradi, yurak qisqarishlari sonini oshirib, oshqozon va
ichaklar harakatini pasaytiradi. Oshqozonning shira chiqarish qobiliyatini
pasaytirib, o‘pka bronxlarini kengaytiradi. Parasimpatik nervlar, aksincha,
ko‘z qorachig‘ini toraytiradi, yurak qisqarishlari sonini kamaytiradi, ichak
peristaltikasi (harakat)ni oshiradi, o‘pka bronxlarini toraytiradi. Organizm-
35

---

ning normal faoliyati ana shu ikkala, ya’ni simpatik va parasimpatik asab

tizimlarining hamjihatligi orqali bosh miya po‘stlog‘i bilan idora qilinadi.
SEZGI A’ZOLARI
Sezgi organlari orqali inson tashqi olam ta’sirlarini qabul qiladi. Sezgi
organlari yordamida inson eshitadi, ko‘radi, hid biladi, ta’mni sezadi.