O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi a k a d e m I ya birinchi tibbiy yordam toshkent

Erkak jinsiy a’zolari 
Erkak ichki jinsiy organlariga quyidagilar: erkak jinsiy bezlari –
moyaklar, urug‘ chiqarish yo‘llari, urug‘ pufakchalari, prostata bezi,
bulbouretral bezlari kiradi. Erkak tashqi jinsiy a’zolari erlik olati va
yorg‘oqdan iborat.
Spermatozoid erkak urug‘ hujayrasi bo‘lib, u moyakning egri – bugri
kanalchalarida ishlanadi hamda urug‘ pufakchalari va prostata bezida
ishlab chiqarilgan suyuqlik bilan aralashib tashqariga chiqariladi.
Balog‘atga yetgan odamning jinsiy faol bo‘lgan davrida urug‘ hujayralari
– spermatozoidlar moyakda doimiy ishlanib turadi
33

---

Ayol jinsiy a’zolari 
Ayol ichki jinsiy a’zolariga tuxumdon, bachadon naylari, bachadon va
qin kiradi. Tashqi jinsiy a’zolarga esa katta va kichik jinsiy (uyatli) lablar,
klitor va qizlik pardasi kiradi.
Bachadon – kichik chanoq bo‘shlig‘ida, qovuq bilan to‘g‘ri ichak
o‘rtasida joylashgan, nokka o‘xshash a’zo bo‘lib, unda homila rivojlanadi.
Bachadon uch qismga: bachadon tubi (eng baland qismi), bachadon tanasi,
bachadon bo‘yniga bo‘lib o‘rganiladi. Bachadon tubining ikki yon qismiga
bachadon naylari ochiladi. Bu naydan bachadon ichiga tuxumdonda yetilib
chiqqan tuxum hujayrasi kelib tushadi.
Tuxum hujayra bachadon ichiga kelib tushgan paytda urug‘lanish
sodir bo‘lmasa, ayollar va voyaga yetgan qizlarda hayz (menstruatsiya)
kuzatiladi, ya’ni urug‘lanmagan tuxum hujayra bilan birga bachadon ichki
shilliq qavati ko‘chib tushadi. Agar bachadon bo‘shlig‘ida yetuk tuxum
hujayra bilan erkak urug‘ hujayrasi (spermatozoid) qo‘shilsa, urug‘lanish
hodisasi ro‘y beradi. Urug‘langan tuxum hujayra bachadon shilliq
qavatiga jips yopishib, homiladorlik boshlanadi. Ayollarda homiladorlik
vaqtida hayz kuzatilmaydi.
ASAB TIZIMI
Asab tizimi ikki, ya’ni markaziy va periferik qismga bo‘linadi.
Markaziy asab tizimiga bosh miya va orqa miya kiradi. Periferik asab
tizimiga esa bosh va orqa miyadan chiqadigan nerv tolalari kiradi. Nerv
tolalari butun organizm bo‘ylab tarqalgan.
Asab tizimi tashqi ta’sirlarni qabul qiladi va unga javob qilishda
ishtirok etadi. Nerv tolalari markazga intiluvchi (ta’sirni qabul qiluvchi) va
markazdan qochuvchi (ta’sirga javob beruvchi) qismdan iborat.
Orqa miya umurtqa kanali ichida joylashgan bo‘lib, uning uzunligi 45
sm. Uzunchoq miya bilan tutashgan orqa miyaning pastki qismi
konussimon shaklda tugaydi. U ham bosh miya kabi uchta parda bilan
o‘ralgan.
Orqa miyadan 31 juft orqa miya periferik nerv tolalari chiqadi. Bular
quyidagilar: 8 juft bo‘yin, 12 juft ko‘krak, 5 juft bel, 5 juft dumg‘aza va 1
juft dum nervlaridir.
Umurtqalararo teshikdan chiqqan orqa miya nerv tolalarining oldingi
va orqa shoxchalari bir-biriga qo‘shilib, nerv tugunlari (yon shoxlar)ni
hosil qiladi.
Orqa miya nerv tolalari bir-biri bilan qo‘shilib, quyidagi nerv
tutamlarini hosil qiladi: bo‘yin, yelka, bel, dumg‘aza tutamlari.
Orqa miya ko‘ndalang kesimida uning «N» harfini eslatuvchi kulrang
va oq moddadan iborat ekanligini ko‘rish mumkin. Uning oldingi
34

---

shoxlaridan harakatlantiruvchi, orqa shoxlaridan esa sezuvchi nervlar

chiqadi.
Asab tizimi inson organizmi bilan uni o‘rab turgan tashqi muhit
o‘rtasidagi aloqani ta’minlaydi. Markaziy asab tizimi tashqi ta’sirlar,
hayotiy ko‘nikmalarni o‘zida qayta ishlaydi, ularni tahlil qilib, javob
reaksiyasini ishlab chiqadi. Javob reaksiyasi reflekslar majmuasidan iborat
bo‘lib, reflekslar reflektor yoyi orqali o‘tadi. Reflektor yoyi sezuvchi
(markazga intiluvchi) va javob qaytaruvchi (markazdan qochuvchi) asab
tolalari elementidan iborat bo‘ladi.
Uzunchoq miyada odam faoliyati uchun muhim bo‘lgan markazlar
joylashgan. Bular nafas olish, yurak-tomir markazlaridir. Bu markazlar
boshqalari bilan aloqada bo‘ladi va faoliyat izchilligini ta’minlaydi.