O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi akademi ya a. A. Mavlyanov
Yüklə 417,23 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Falsafa tafakkurning borliqqa, dunyoga bo‘lgan munosabati bilan
shug‘ullanadi. Shu ma’noda falsafa inson ongi, tafakkuridagi dunyoviy bilimlar, qarashlar tizimini o‘rganishi bilan kishilarning dunyoqarashi haqida ta’lim beradi. Fiziologiya tafakkurning tabiiy asosini, ya’ni inson miyasi faoliyatidagi fikrlash jarayonining mexanizmini tahlil qiladi. Fiziologik jarayonsiz inson miyasida sezgi, idrok, tasavvur, xotira, xayol, hissiyot, fikrlash kabi jarayonlar yuz bermaydi. 6 Psixologiya esa tafakkurning normativ rivojlanishi, uning vazifalarini boshqa ruhiy holatlar (sezgi, idrok, tasavvur, xotira, xayol, diqqat va shu kabilar) bilan aloqasini inson faoliyatining natijasi sifatida o‘rganadi. Psixologiya fikrlashning taraqqiyoti, yuzaga kelish qonuniyatlari, turli bosqichlardan iborat ruhiy jarayonlarning aloqasini o‘rganadi. Demak, u tafakkurni jarayon sifatida o‘rganish bilan birga, undagi boshqa ruhiy holatlarni, ongli va ongsiz bosqichlarni ham o‘rganadi. Mantiq esa boshqa fanlardan farqli o‘laroq, tafakkurning shakl va qonunlarini o‘rganadi. Demak, mantiq, ya’ni biz o‘rganayotgan formal mantiq tafakkurning shakllari va qonunlarini o‘rganuvchi fan sifatida bilish jarayoni bilan bog‘liq masalalarni ham tahlil qiladi. Shu o‘rinda insonning bilish jarayoni o‘z mohiyati va tabiatiga ko‘ra o‘zaro farq qiluvchi ikki bosqichdan iborat ekanligini ko‘rsatib o‘tish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Dastavval inson dunyoni sezgi, idrok, tasavvur kabi hissiy bilish shakllari orqali taniydi. Keyingi bosqich aqliy bilish bilan bog‘liq bo‘lib, u tafakkurning tushuncha, hukm va xulosa kabi shakllarida namoyon bo‘ladi. Yuqorida ta’kidlanganidek, hissiy bilishning asosiy shakllari uchta bo‘lib, ular sezgi, idrok va tasavvurdir. Hissiy bilishning bu uch zaruriy ko‘rinishlari muhim xususiyatlarga ega. Sezgilar olam narsalarining ayrim tomonlarini aks ettiradi. Chunonchi, olamni sezgilar vositasida aks ettirganimizda uning ba’zi tomonlari sariq, qizil, ko‘k rangda ekanligi, dumaloqligi ko‘z o‘ngimizda gavdalanadi. Idrok sezgiga nisbatan ancha murakkab bo‘lib, u sezish asosida vujudga keladi. Idrokda predmetlarning ayrim xossalari emas, balki butun holi aks etadi. Masalan, daraxtni ko‘rganimizda uning qanday bargliligi, qaysi daraxt turiga mansubligi, mevali – mevasizligi va shu kabilar haqida o‘ylasak-da, lekin u baribir tasavvurimizda yaxlit holda, faqat daraxt sifatida aks etadi. Hissiy bilishning yuqori bosqichi tasavvurdir. Tasavvur – narsalar va narsalarning xususiyatlarini bevosita ular bilan bog‘liq holda aks ettirish. Tasavvurda kishining olam voqea-hodisalari bilan hissiy bog‘lanishi bir qadar vositali bo‘lib, tafakkur orqali amalga oshadi. Chunonchi, eng yaqin do‘stingiz yoki ota-onangizni tasavvur qilganingizda ularning barcha jihatlari – yuz tuzilishi, rangi, xatti-harakatlari, bo‘y-basti, yurish-turishi va boshqa sifatlari xotirangizda gavdalanadi. Demak, tasavvur hissiy bilishning shunday ko‘rinishidirki, unda biz narsalar bilan nafaqat odatdagidek (sezgi va idrokdagidek) hissiy munosabatda bo‘lamiz, balki aql, xotira kabi ong turlari bilan ham bog‘lanishda bo‘lamiz. 7 Hissiy bilish orqali biz narsa va hodisalarning bevosita tashqi ko‘rinishi, xususiyatlari hamda tashqi aloqalarini bilamiz. Biroq ular bizga narsalarning mohiyati, ichki bog‘lanishi, rivojlanish qonunlari va zaruriy bog‘lanishlarini ochib bera olmaydi. Biz bunga tafakkur va aqliy bilish orqali erishamiz. Hissiy bilish va sezgilar inson bilishining quyi bosqichini tashkil qilib, bu bosqich asosida ijtimoiy mehnat jarayonining ikkinchi yuqori bosqichi – aqliy bilish, ya’ni tafakkur paydo bo‘ladi. Sezgilar orqali obyektiv reallikdan olingan ma’lumotlarni qayta ishlash, ularning o‘zaro munosabatlari hamda ichki xususiyatlarini aniqlash, muhim va asosiy tomonlarini ajratib olish, qonuniyatlarini ochish aqliy bilish – tafakkurda amalga oshiriladi. Hissiy va aqliy bilish inson bilishining o‘zaro bog‘langan ikki bosqichi bo‘lib, biri ikkinchisisiz namoyon bo‘lmaydi. Tafakkurning shakllarida namoyon bo‘luvchi aqliy bilish hissiy bilishdan quyidagi xususiyatlari bilan farqlanadi: birinchidan, tafakkur hissiy bilishdan farqli o‘laroq, voqelikni o‘z aniq tabiatidan mavhumlashtiradi, uning muhim belgilarini nomuhimlaridan ajratib, umumlashgan obrazlar shaklida aks ettiradi. Masalan, huquqshunoslikda «davlat» deganda, tafakkurda o‘ziga xos alohida takrorlanmas belgilarga ega bo‘lgan aniq bir davlatni emas, balki barcha davlatlarga xos bo‘lgan umumiy va muhim belgilarni umumlashtirgan, majburlash vositasi va usullariga ega bo‘lgan, jamiyatni boshqaruvchi siyosiy tashkilot sifatidagi mavhumlashgan obraz gavdalanadi; ikkinchidan, tafakkur voqelikni faqatgina sezgilar orqali emas, balki muayyan tajriba va bilimlar orqali chuqurroq bilishdir. Masalan, jinoyatni bevosita kuzatmasdan, mavjud dalillar asosida, u haqda xulosa chiqarish mumkin; uchinchidan, inson aqlida hosil bo‘lgan har qanday fikr faqat tilda (so‘z va gaplar shaklida) moddiy ifodasini topishi mumkin; to‘rtinchidan, tafakkur voqelikni ijodiy va faol aks ettiruvchi jarayondir. Tahlillarimizdan ko‘rinib turganidek, tafakkur – bilishning yuqori bosqichi. Unda narsa va hodisalar hamda ular o‘rtasidagi umumiy, muhim bog‘lanishlar nomuhimlaridan ajratilib, mavhumlashtirilgan holda tushuncha, hukm va xulosalarda aks ettiriladi va tilda namoyon bo‘ladi. Lekin shu o‘rinda tafakkurning muhim belgilarini hamda hissiy bilishning sezgi, idrok va tasavvur kabi shakllaridan farqini ajratib ko‘rsatish shartli ekanligini ta’kidlab o‘tish zarur. Chunki real bilish jarayonida hissiy bilish ham, tafakkurning shakllari ham bilish 8 jarayonining ajralmas ikki tomoni sifatida namoyon bo‘ladi. Jumladan, hissiy bilish aqliy bilishga o‘tish uchun asos yaratib bergani singari, tafakkur ham qanchalik katta ahamiyatga ega bo‘lmasin, sezgi organlaridan olingan ma’lumotlarga bevosita suyangan holdagina harakat qila oladi. Demak, bilish aslida hissiy va aqliy bosqichlardan iborat bir butun jarayon ekan. Bilish jarayonining bu dialektik birligini, yuqorida ta’kidlaganimizdek, falsafa o‘z bahs mavzui doirasida tahlil qiladi. Formal mantiq fanida esa bilish jarayoni emas, balki uning muhim bir bosqichiga bog‘liq bo‘lgan jihati, ya’ni tafakkurning shakl va qonunlari o‘rganiladi. Yüklə 417,23 Kb. Dostları ilə paylaş:
|