O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi akademi ya a. A. Mavlyanov
-mavzu. MANTIQ ILMINING PREDMETI VA AHAMIYATI
Yüklə 417,23 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1. Tafakkur – mantiq fanining bahs mavzui
|
1-mavzu. MANTIQ ILMINING PREDMETI VA AHAMIYATI
• Tafakkur – mantiq fanining bahs mavzui • Fikrning mazmuni, shakli va mantiqiy qonunlari haqida tushuncha • Tilning mantiqiy tahlili • Mantiqning huquqshunoslik fanlari va amaliyoti uchun ahamiyati 1. Tafakkur – mantiq fanining bahs mavzui Mantiq fan sifatida miloddan avvalgi IV asrda Qadimgi Gresiyada vujudga kelgan bo‘lib, «logika» nomi bilan yuritilgan. Dastlab «logika» grekcha – «logos», ya’ni «so‘z», «fikr», «aql», «qonuniyat» degan ma’nolarini anglatgan. Ayrim manbalarda ta’kidlanishicha, «Logika» tushunchasini birinchi bor ilmiy termin sifatida Demokrit o‘zining «Mantiq to‘g‘risida» yoki «Qonun» asarida muomalaga kiritgan 3 . «Mantiq» so‘zi esa arab tilidan olingan bo‘lib, «tafakkur shakli va qonunlari haqidagi fan» 4 degan ma’noni anglatadi. Hozirgi zamon ilmiy muloqotida «mantiq» terminining mazmuni ancha boyigan bo‘lib, u turli ma’nolarda ishlatiladi. Chunonchi, «mantiq» termini bilan narsa va hodisalar taraqqiyotidagi o‘zaro bog‘lanish yoki tafakkur yordamida vujudga keladigan tushunchalarning aloqasi va bog‘lanishi ifodalanadi. Agar so‘z narsalarning tartibi, bog‘lanishi, izchilligi xususida borsa – obyektiv mantiq, yoki aksincha, fikrlarning bog‘lanishi, izchilligi, asoslanganligi, tafakkurning taraqqiyoti va qonuniyatlari haqida boradigan bo‘lsa, tafakkur mantig‘i yoki subyektiv mantiq tushuniladi. Shuningdek, mantiq, deganda tafakkur qonunlari va shakllarini o‘rganuvchi fan ham tushuniladi. Keyingi tahlillarimizda aynan shu ma’nodagi mantiq haqida so‘z boradi. Mantiq ilmining asoschisi Arastu hisoblanadi. U o‘zigacha mavjud bo‘lgan mantiqqa oid barcha bilimlarni tartiblashtirib hamda o‘zi yaratgan yangi ta’limotlar asosida boyitib, muayyan tizim darajasiga ko‘tara olgan mutafakkirdir. Tafakkurning shakl va qonunlarini o‘rganuvchi mazkur ilmni fan tarixida «formal mantiq» yoki «an’anaviy mantiq», yoxud «Arastu mantig‘i» deb ham atashadi. 3 Qarang: Ивлев Б. Ю. Логика. – М., 1976. – С. З. 4 Ўзбек тилининг изоћли луѓати / З. М. Маъруфов таћрири остида. Т. 1. – М., 1981. – 446-б. 5 Fan taraqqiyotida formal mantiq bilan birga dialektik mantiq, matematik mantiq va intuitiv mantiq singari boshqa noan’anaviy tarmoqlar ham paydo bo‘lib, rivojlana bordi. Jumladan, nemis olimi G. Leybnitsning (1646–1716) matematik mantiq haqidagi g‘oyasi XIX asrning ikkinchi yarmiga kelib, mantiq ilmiga matematik usullarni tatbiq qilishda keng qo‘llanila boshlashi voqelikka aylanib, buning natijasida simvolik (ramziy) mantiq vujudga kela boshladi. Yana bir mashhur nemis mutafakkiri Gegel (1770–1831) o‘zi yaratgan falsafiy tizimda markaziy o‘rin egallovchi dialektik usulni mantiqqa tatbiq etishga harakat qildi. Marksizm falsafasi esa boshlangan ishni oxiriga yetkazdi, ya’ni Gegelning mantiqqa tatbiq etilgan idealistik falsafiy tizimini materialistik nuqtai nazardan qayta ishlab, obyektiv olamning dialektikasini bilish metodi sifatida xizmat qiluvchi dialektik mantiqni yaratdi. Shu tariqa vujudga kelgan dialektik mantiq tafakkurning paydo bo‘lishi, o‘zgarishi va rivojlanishini muayyan prinsip, qoida hamda talablar asosida o‘rganuvchi fan sifatida shakllana boshladi. Leybnis asos solgan matematik mantiq negizida intuitiv mantiq, modal mantiq, konstruktiv mantiq, logitsizm kabi yangi tarmoqlar paydo bo‘lib, rivojlana bordi. Mazkur yangi tarmoqlarning rivojlanishi natijasida an’anaviy mantiq ilmiga matematik usul va ramziy belgilarning kirib borishi tobora kuchayib bordi. Bu esa Arastu yaratgan mantiqning dialektik mantiq yoki matematik mantiq kabi boshqa yangi paydo bo‘lgan tarmoqlardan ajralib qolishiga olib kelgani yo‘q, aksincha, hozirgi kunda formal mantiq yanada rivojlanib, o‘zining maxsus formallashgan tili, muayyan metod va usullariga ega bo‘lgan fan sifatida o‘z ahamiyatini oshirib bormoqda. Buning isbotini mazkur fanning oliy ta’lim tizimida mustaqil kurs sifatida o‘qitilishida yaqqol ko‘rishimiz mumkin. Mantiq fanining o‘rganish obyekti tafakkur hisoblanadi. Tafakkurni esa, o‘z navbatida, falsafa, psixologiya, kibernetika kabi boshqa ko‘pgina fanlar ham o‘rganadi. Yüklə 417,23 Kb. Dostları ilə paylaş:
|