Oʻzbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi

Ta’lim kursiga koʻra talabalarning shaxsiy xususiyatlari.
3.3.1-jadval.
Kurs 
Psixologik xususiyatlar 
I 
Mustaqil hayot koʻnikmalariga ega bo’lmagani uchun, bir qator 
muammolarga duch keladi: konspekt yozishda tajriba yetishmaydi, katta 
hajmli ma’lumot va manbalar bilan ishlashda qiyinchiliklar yuzaga keladi, 
fikrlarini aniq va tizimli bayon qila olmaydi. Jamoaviy hayotga moslashish 
yuz beradi.
II 
Bilim olishga intilishi kuchayadi, ta’lim olishning barcha shakllari ishga 
tushadi. Talaba umumiy tayorgarlikka ega boʻladi, yangi madaniy va 
ma’naviy ehtiyojlari shakllanadi. Mustaqil hayotga moslashish bosqichi 
yakunlanadi.
III 
Mutaxassislikka oid sifatlar shakllanadi, ilmiy-tadqiqot va kasbga qiziqish 
rivojlanadi. Mutaxassislikni egallashga boʻlgan zarurat qiziqish 
sohalarining torayishiga olib keladi, shaxs sifatida shakllanishi 
mutaxassislikka yoʻnaltirish omillari bilan belgilanadi.
IV 
Oʻqishni tugatishga tayyorlanadi, ishga kirish, kelajagini qurish va kasbiy 
faoliyat uchun aniq amaliy koʻrsatmalar shakllanadi. Moddiy va oilaviy 
holat bilan bogʻliq yangi qadriyatlar yuzaga keladi. Asta-sekinlik bilan 
talabalar jamoaviy hayotidan uzoqlashadi. 
A.M. Gazaliyev talabalarni oʻquv faoliyati va unga mos hulq modellariga 
koʻra uchta toifaga ajratishni tavsiya etadi.
Birinchi toifa – talabaning qiziqish sohalari oʻquv rejasida beglilangan fanlar 
va ularning namunaviy dasturlari doirasidan chetga chiqadi. Talaba oʻquv 
yurtining barcha sohalarida ishtirok etishga hamda har tomonlama kasbiy 
tayyorgarlikni egallashga harakat qiladi, keng doiradagi kasbiy sohalarga oid 
bilimlarni oʻzlashtirishga urinadi. Odatda, bunday talabalar kreativ fikrlashga, 

---

142 
koʻplab dasturlash tillarini oʻrganish hamda olgan bilimlarini turli sohalarga 
qoʻllashga, shunindek, bir xil vaziyatlarga nisbatan qoʻllash orqali dasturlash tillari 
imkoniyatlarini qiyoslashga urinadilar. Mashgʻulotlarda bunday talabalardan 
yetakchi (lider) sifatida foydalanish oʻqitichilarga ta’lim samarasini oshirish uchun 
muhim poydevor boʻlib xizmat qiladi.
Ikkinchi toifadagi talabalarning faoliyati koʻpincha tor sohadagi 
mutaxassislikka xos boʻladi. Uning bilishga boʻlgan intilishi belgilangan reja va 
dasturlardan “yoniga emas, balki ichkariga qarab” chetga chiqadi, faollik tizimi 
“tanlagan kasbi” doirasidagi qiziqishlari bilan chegaralanadi. Bunday talaba bitta 
dasturlash tilini oʻrganishga va bu sohada olgan bilimlarini kasbiy faoliyaiga xos 
barcha masalalarga qoʻllashga harakat qiladi. Dasturlash tillari boʻyicha 
mashgʻulotlarda taqdim etilgan oʻquv materiallarini tipik boʻlmagan yangi 
vaziyatlar uchun tatbiq etishga urinadilar.
Uchinchi toifa talabalarning bilim olishga qaratilgan barcha harakatlari faqat 
oʻuv-meyoriy hujjatlarda belgilangan oʻquv materiallari doirasi bilan 
chegaralanadi. Bunday tur talabalarining kreativlik, ijodiy fikrlash va faolligi eng 
quyi darajada boʻladi. Dasturlash tillari boʻyicha ortiqcha ma’lumotlarga davo 
qilmaydi, dasturlash tillarini oʻrganishda berilgan mavzular doirasida tipik 
masalalar kifoya qiladi deb hisoblaydi.
Oliy oʻquv yurtlarini talabalarini kelajakka boʻlgan qarashlari hamda 
o’qishga kirish sabablariga koʻra ham guruhlarga ajratish mumkin.
Birinchi guruh – 
bu guruh ta’lim olishga kasb sifatida qaraydigan тalabalarni 
qamrab oladi. Bu guruh talabalarining asosiy maqsadi shu kasb orqali oʻz 
imkoniyatlarini namoyon qilishga qaratiladi. Kasbiy boʻlmagan barcha faoliyat 
turlari ular uchun ikkilamchi hisoblanadi va asosiy maqsadga erishish yoʻlidagi 
yordamchi vosita sifatida qaraladi. Aynan shu guruh talabalari oʻz kelejaklarini 
oliy ta’limdan keyingi ta’lim bosqichlarida koʻradilar hamda ilimiy-tadqiqot 
ishlariga moyilligi yuqori boʻladi. Bu guruh talabalari predmetga yo‘naltirilgan 
dasturlash asoslarini katta qiziqish bilan oʻrganadilar. Mashgʻulotlarda taqdim 
etiladigan oʻquv-meyoriy hujjatlarida belgilangan oʻquv materiallari va tipik 

---

143 
masalalar bilan chegaralanmay, yangi bilimlarni olishga va ularini tirli shakl va 
mazmundagi masalalarga nisbatan qoʻllashga harakat qiladilar.
Ikkinchi guruh
– oʻz kelajagini jamiyatda yuqori martabaga (amal, mansab 
yoki yuqori daromad) erishish asosida quruvchi talabalarni oʻz ichiga oladi. 
Bunday talabalar odatda, siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy fanlarni faollik bilan 
oʻzlashtiradilar, qolgan fanlarni esa (hattoki, mutaxassislik fanlarini ham) 
shunchaki maqsadga yetish yoʻlidagi yordamchi vositalar (masalan, xususiy 
tadbirkorlik yoʻlida zarur hisoblangan bosqichlardan biri) sifatida qabul qiladilar. 
Ularning tanlagan kasblariga boʻlgan munosabatlari birinchi toifaga nisbatan 
pastroq boʻladi. Bu guruh talabalari predmetga yo‘naltirilgan dasturlash asoslarini 
oʻrganishda ortiqcha muammolarga duch kelmasada, tipik masalalar bilan 
chegaralanadilar.
Uchinchi guruh
– oʻqishga qandaydir yondosh ta’sirlar (ota-onasining 
tayziqi, boshqalarning tavsiyasi, oilaviy sharoiti, tanlash imkoniyatining yoʻqligi, 
shaxsiy muammolar va h.k.) yordamida kirgan talabalardan iborat boʻladi. Bu 
guruh talabalari uchun oilaviy, maishiy, shaxsiy va boshqa muammolar bilim 
olishga nisbatan ustuvor hisoblanadi, umumiy oqimga qarshilik qilishga qodir 
boʻlmaydilar va “erta kelaversin-chi, bir gap boʻlar” qabilida ish yuritadilar. 
Mustaqil ish yuritishga moyilliklari past, reja qurish ular uchun eng qiyin 
masalalardan biri hisoblanadi, tanlagan kasblariga boʻlgan qarashlari quyi darajada 
boʻladi. Bu guruh talabalari predmetga yo‘naltirilgan dasturlash asoslarini 
oʻrganishda katta muammolarga duch keladilar. Bunday toifa talabalarining 
dasturchilik kasbiga boʻlgan qarashlarini tubdan oʻzragartirish ta’lim jarayoni 
samarasini oshirishning muhim omili hisoblanadi.
Ta’lim kurslarining oʻziga hos xususiyatlarni et’tiborga olish, qolaversa, 
talabalarning oʻquv faoliyatiga hamda oʻqishga kirish sabablariga koʻra mansub 
boʻlgan toifalariga ajratib olish va bu ma’lumotlardan predmetga yo‘naltirilgan 
dasturlash tillari boʻyicha ta’lim jarayonini tashkil qilishda foydalanish ta’lim 
sifatini oshirish yoʻlida mustahkam zamin boʻlib xizmat qiladi.
Xulosa qilib aytish mumkinki, raqamlashgan jamiyat uchun yuqori malakali 

---

144 
mutaxassislar 
tayyorlash 
jarayonida 
ta’lim 
muassasalarida 
predmetga 
yo‘naltirilgan dasturlash tillarini oʻqitishni ushbu bobda bayon qilingan barcha 
holatlarni nazarda tutgan holda tashkil qilish ta’lim samarasini oshirishga xizmat 
qiladi.