O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi a’zam xoliqov

“Yuksak 
ma’naviyat – engilmas kuch” nomli asarida 
ma’naviyat tushunchasiga 
shunday ta’rif beradi: 
“...Ma’naviyat 
– 
insonni ruhan poklanish, qalban 
ulg‘ayishga chorlaydigan, odamning ichki dunyosi, irodasini baquvvat, 
iymon-e’tiqodini butun qiladigan, vijdonini uyg‘otadigan beqiyos kuch, 
uning barcha qarashlarining 
mezonidir
, desak menimcha tariximiz va 
bugungi hayotimizda har tomonlama o‘z tasdig‘ini topib borayotgan 
haqiqatni yaqqol ifoda etgan bo‘lamiz”.
Demak, ma’naviy madaniyat 
manbalarida ilgari surilgan g‘oyalarga amal qilish, ularni yosh avlodga 
o‘rgatish va ongiga singdirish o‘qituvchining jamiyat va Vatan oldidagi 
yuksak burchidir. 
Inson o‘z qadr-qimmatini va o‘zligini umumta’lim maktablarida 
ta’lim-tarbiya jarayonida anglay boshlaydi. Ta’lim muassasalarida o‘qi-
tuvchi tomonidan o‘zaro muloqot asosida olib boriladigan quyidagi 
xususiyatlar negizida o‘quvchilarda muloqot orqali ma’naviy mada-
niyatni shakllantirish 
mezonlari
(O.Musurmonova) 
ifodalangan:

har bir insonning qiziqishlarini ko‘ra bilish, his etish va hurmat 
qilish; 

milliy-ma’naviy madaniyat manbalarini o‘rganish, o‘zligini 
anglashga ehtiyoj; 

inson hayotida mehnatning o‘rnini to‘g‘ri tushunish;

insonparvarlik, mehr-oqibat, iymon, e’tiqod, milliy qadriyatlarni 
e’zozlash; 

Vatanga muhabbat, sadoqat, o‘z manfaatlarini jamiyat, xalq man-
faatlaridan yuqori qo‘ymaslik;

ota-ona, qarindoshlar va boshqa atrof-muhitidagi kishilarga nis-
batan muruvvatli, sahovatli bo‘lish.
O‘qituvchi ta’lim-tarbiyaviy jarayonda o‘quvchilar ma’naviy mada-
niyatini shakllantirishda muloqotning cheksiz imkoniyatlaridan foyda-
lanib ong va faoliyat birligini ta’minlashi taqozo etiladi. Ma’naviy ong 
o‘quvchining dunyoqarashi, bilimi, his-tuyg‘usi, idroki, irodasi va diqqa-
tining majmuasi bo‘lib, u o‘qituvchining pedagogik mahorati negizida 
ta’lim-tarbiyaviy faoliyat asosida shakllantiriladi. O‘z navbatida, ong 
ham faoliyatga ta’sir ko‘rsatadi va uni tartibga soladi.
O‘quvchilarning tarbiyaviy muhitda uyushtirilgan ma’naviy faoli-
yatda ma’naviy madaniyat muammolarini erkin, ongli va adolatli yecha 
olishga intilishi ta’minlanishi kerak. O‘qituvchi bilan o‘zaro muloqot 
jarayonida o‘quvchi ongli ravishda o‘z munosabatlarini bildirishga, 

---

114 
to‘g‘ri xulosa chiqara olishga, milliy g‘urur asosida ularni avaylashga, 
asrashga, sevishga, umrboqiyligini ta’minlashi ma’naviy burchi ekanligi 
o‘rgatiladi.
O‘zbekiston Prezidenti I.A.Karimov o‘zining “Yuksak ma’naviyat – 
engilmas kuch” nomli asarida 
“Ma’naviyatni shakllantirishga bevosita 
ta’sir qiladigan yana bir muhim hayotiy omil – bu ta’lim-tarbiya tizimi 
bilan chambarchas bog‘liqligidir. Ta’limni tarbiyadan, tarbiyani esa 
ta’limdan ajratib bo‘lmaydi – bu sharqona qarash, sharqona hayot 
falsafasi. ....Ma’naviyatni tushunish, anglash uchun avvalo insonni 
tushunish, anglash kerak. Shuning uchun ham o‘zligini, insoniy qadr-
qimmatini anglab yetgan har qanday odam bu haqda o‘ylamasdan 
yashashini tasavvur qilish qiyin”,
– deb ta’kidlaydi.
Ma’naviy madaniyatning muhim belgilarini shakllantirishda, ta’lim-
tarbiya tizimini ma’naviy muhit, ma’naviy faoliyat va ma’naviy anglash 
bosqichlaridan iborat andozalar asosida tashkil etishda ushbu mezonlar 
talablariga rioya qilish belgilangan maqsadni samarali amalga oshirish 
imkoniyatini beradi. Bunda o‘qituvchining muloqoti asosida o‘quvchilar 
ma’naviy madaniyatini shakllantirish jarayoniga ta’sir etuvchi quyidagi 
omillar
ham muhim ahamiyatga ega:
1.
O‘quvchi ma’naviy faoliyat asosida o‘zligini anglashni shakl-
lantirish uchun ma’lum bir muhitda ma’naviy qadriyatlar bilan harakat 
orqali muloqotga kirishadi. Harakatsiz muhit va faoliyat bo‘lishi mumkin 
emas. Shuning uchun o‘quvchilar ma’naviy madaniyatini shakllantirish 
samaradorligini