O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi begzod Xodjayev, Abdushukur Choriyev, Zuxra Saliyeva pedagogik tadqiqotlar metodologiyasi toshkent – 2018

Pedagogik tahlil metodi. Tadqiqotni olib borish jarayonida ushbu metodni qo‘llashdan ko‘zlangan maqsad tanlangan muammoning falsafiy, psi-xologik hamda pedagogik yo‘nalishlarda o‘rganilganlik darajasini aniq-lashdan iborat bo‘lib, tadqiqotchi ilgari surayotgan g‘oyaning nazariy jihat-dan haqqoniyligini asoslashga xizmat qiladi.

Bolalar ijodini o‘rganish metodi. Mazkur metod o‘quvchilarning muayyan yo‘nalish-lardagi layoqati, qobiliyati, shuningdek, ma’lum fan soha-lari bo‘yicha bilim, ko‘nikma va malakalari darajasini aniqlash maqsadida qo‘llaniladi. Uni qo‘llashda o‘quvchilarning ijodiy ishlari – kundaliklari, insholari, yozma ishlari, referatlari, hisobotlari muhim vosita bo‘lib xiz-mat qiladi. Metodning afzalligi shundaki, u ma’lum o‘quvchiga xos bo‘lgan individual imkoniyatni ko‘ra olish, baholash va uni rivojlantirish uchun zamin yaratadi.
Bolalar ijodini o‘rganishning quyidagi shakllari mavjud:

1. fan olimpiadalari;

   
   

2. turli mavzulardagi tanlovlar;

   
   

3. maktab ko‘rgazmalari;

   
   

4. festivallar;

   
   

5. musobaqalar.

   
   

Pedagogik tajriba (eksperiment – lotincha «sinab ko‘rish», «tajriba qilib ko‘rish») metodi. Pedagogik tajriba metodidan muammo echimini topish imkoniyatlarini o‘rganish, mavjud pedagogik sharoitlarning maqsadga erishishning kafolatlay olishi, ilgari surilayotgan tavsiyalarning amaliyot-da o‘z in’ikosiga ega bo‘la olishi hamda samaradorligini aniqlash maqsadida foydalaniladi. Muayyan muammo echimini topishga yo‘naltirilgan pedagogik tajriba ma’lum doirada, soni aniq belgilangan respondentlar ishtirokida amalga oshiriladi. Mazkur metoddan foydalanish tadqiqotchi tomonidan ilgari surilayotgan maxsus metodikaning samaradorligini aniqlay hamda unga baho bera olishi zarur.

Eksperimental tadqiqotlar yangi ilmiy bilimlar olishning asosiy usullaridan biridir.
Eksperiment o‘tkazishdan bosh maqsad nazariy qoidalarni tekshirish ya’ni ishchi gipotezani tasdiqlash hamda ilmiy tadqiqot mavzusini yanada kengroq va chuqurroq o‘rganishdir.
Eksperimentlar tabiiy va sun’iy bo‘lishi mumkin. Tabiiy eksperimentlar ishlab chiqarish, turmush va h.k.larda ijtimoiy hodisalarni o‘rganish maqsadida o‘tkaziladi. Sun’iy ekspe­rimentlar esa texnika va boshqa fanlarda keng qo‘llaniladi.
O‘rganilayotgan obyekt yoki jarayon modelining xususiyatiga, eksperimentlarni tanlash va o‘tkazishga bog‘liq holda ular laboratoriya va ishlab chiqarish turiga bo‘linadi. Laboratoriya eksperimentlari maxsus modellashtiruvchi qurilma va stendlarda namunaviy asboblar va tegishli apparatlar yordamida o‘tkaziladi. Ular xarajatni kam qilgan holda qimmatli ilmiy axborotni olish imkonini beradi. Ammo, eksperimental tadqiqotlarning bunday turi hamma vaqt ham jarayon yoki obyekt haqidagi ma’lumotlarni to‘liq aks ettira olmaydi.
Ishlab chiqarish eksperimentlari atrof muhitdagi turli tasodifiy omillarni hisobga olgan holda, mavjud sharoitlarda o‘tkaziladi. Ular laboratoriya eksperimentlariga qaraganda murakkab bo‘lib, tajribalar naturalarda (real jarayon yoki obyektlarda) olib borilganligi uchun xajmdor xisoblanadi, shu sababdan o‘tkazishdan avval puxta fikrlash va rejalashtirishni talab etadi.
Ekspluatatsiya qilinadigan obyektning turli dala sinovlari ham ishlab chiqarish eksperimentlariga kiradi.
Tegishli metodika va shakl bo‘yicha tashkilotlar, muassasalar yoki korxonalardan tadqiq etilayotgan u yoki bu masala bo‘yicha materiallar to‘plash ham ishlab chiqarish eksperimentlarining bir turi hisoblanadi.
Eksperimental tadqiqotlarni samarali o‘tkaziщ uchun eks­periment metodologiyasi ishlab chiqiladi. U quyidagi asosiy bosqichlarni o‘z ichiga oladi:
eksperimentni reja-dasturini ishlab chiqish;
o‘lchamlarni baholash va eksperiment o‘tkazish vositalarini tanlash;
eksperimentni o‘tkazish;
eksperiment natijasida olingan ma’lumotlarni ishlab chiqish va tahlil qilish.
Eksperimentning reja dasturi. Eksperimentning reja-dasturi–eksperimental tadqiqotlarning metodologik asosidir.
Reja-dastur quyidagilarni o‘z ichiga oladi: tadqiqot mavzularining ro‘yxati va ishchi gipotezaning mazmuni; eksperiment metodikasi va uni bajarish uchun zarur materiallar, asboblar, qurilmalar va h.k.lar ro‘yxati; bajaruvchilar ro‘yxati va ularning kalendar ish rejasi; eksperimentni bajarish uchun xarajatlar ro‘yxati.
Eksperiment metodikasi deb metodlar, eksperimental tadqiqotlarni maqsadga muvofiq bajarish usullarining majmuiga aytiladi. Umumiy tarzda u o‘z ichiga quyidagilarni oladi: eksperimentning maqsad va vazifasini; omillarni tanlash va ularning o‘zgarish darajasini; vositalar va o‘lchashlar intervalini asoslashni; eksperimentning mohiyati va tartibining bayonini; eksperiment natijalarini ishlab chiqish va tahlil qilish usullarini asoslashni.
Eksperimentning maqsad va vazifasi ishchi gipoteza va tegishli nazariy ishlanmani tahlil qilish asosida aniqlanadi. Vazifa aniq bo‘lishi, ularning soni uncha ko‘p bo‘lmasligi lozim: oddiy eksperiment uchun – 3-4, majmuaviy eksperiment uchun esa – 8-10 ta.
O‘rganilayotgan jarayon yoki obyektga ta’sir etuvchi omillarni tanlash qabul qilingan ishchi gipotezaga muvofiq nazariy ishlanmalarni tahlil qilish asosida amalga oshiriladi. Barcha omillar mazkur eksperiment uchun avval muhimlik darajasiga ko‘ra saralanadi, so‘ngra ulardan asosiylari va yordamchilari ajratiladi.
Omillar soni uncha ko‘p bo‘lmaganda (3 gacha) ularning muhimlik darajasi bir omilli eksperiment bo‘yicha aniqlanadi (bitta omil qolganlar muhim bo‘lganda o‘zgaradi). Agar omillar soni katta bo‘lsa, yuqorida ko‘rib o‘tilganidek, ko‘p omillik tahlil qo‘llaniladi.
O‘lchash vositalari eksperimentning maqsad va vazifasidan, o‘lchanadigan parametrlar tavsifi va talab etilayotgan aniqlikdan kelib chiqib tanlanadi.
Qoidaga ko‘ra, tajribalarda mamlakatimizda va chet ellarda yalpi ishlab chiqariladigan standart o‘lchash vositalaridan foydalaniladi. Ayrim hollarda, kamyob o‘lchov asboblari va apparatlari qo‘lbola tarzda bunyod etiladi.
Eksperimentni o‘tkazishning mazmun va tartibi – metodikaning markaziy qismi hisoblanadi. Unda eksperiment o‘tkazish jarayoni to‘la loyihalashtiriladi:
kuzatish va o‘lchash operatsiyalarini amalga oshirishning ketma-ketligi tuziladi;
eksperiment o‘tkazishning tanlangan vositalarini hisobga olgan holda har bir operatsiya ayrim-ayrim holda mufassal tavsiflanadi.
operatsiyalarning sifatini nazorat qilishda qo‘llanadigan usullar tavsiflanadi;
kuzatish va o‘lchash natijalarini yozish uchun daftar tutiladi.
Eksperimental ma’lumotlarni ishlab chiqish va tahlil qilish usullarini asoslash metodikani muhim bo‘limi hisoblanadi.
Eksperiment natijalari namoyish etishning ko‘rgazmali shakliga keltirilishi lozim, ya’ni jadvallar, grafik, nomogrammalar va h.k. tarzida, toki ularni qiyoslash va tahlil qilish mumkin bo‘lsin. Bunda alohidagi e’tibor natijalarni ishlab chiqishning matematik usullariga ya’ni empirik bog‘liqlik, omillar va chiqish parametrlari o‘rtasidagi aloqa approksimatsiyasi, mezonlar, ishonchli intervallar o‘rnatish va boshqalarga qaratiladi.
Eksperimentning metodikasi ishlab chiqilgandan so‘ng, eksperimental tadqiqotning hajmi va mehnat talabliligi aniklanadi. Ular nazariy ishlanmalarning chuqurligi va qabul qilingan o‘lchash vositalarining tavsifiy ko‘rsatkichlariga ya’ni aniqlik darajasi, ishonchliligi, tezkorligi, harakatlanishi va h.k. ga bog‘liq. Tadqiqotning nazariy qismi qanchalik aniq ifodalangan bo‘lsa, eksperimentning hajmi va mehnat talabliligi shuncha kam bo‘ladi.
Eksperimentni o‘tkazish – ilmiy tadqiqotning eng muhim va ancha mehnat talab etadigan bosqichidir.
Eksperimentlar tasdiqlangan reja-dastur va eksperiment metodikasiga muvofiq o‘tkaziladi. Tadqiqotchi eksperimentga kirishar ekan, sinovlarni o‘tkazish metodikasi va ketma-ketligini tugal aniqlashi lozim.
Eksperimental tadqiqotlar o‘tkazish jarayonida quyidagi bir qator asosiy qoidalarga rioya qilish lozim:
eksperimentator o‘lchash natijalariga subyektiv ta’sir ko‘rsatishga yo‘l qo‘ymay, tadqiq etilayotgan jarayon yoki obyekt parametrining barcha tavsifini vijdonan qayd etishi lozim;
eksperimentator ehtiyotsizlikka yo‘l qo‘yishi mumkin emas, chunki bu hol ko‘pincha katta xatoliklarga va natijalarni soxtalashtirishga, oqibatda esa, eksperimentlarni takrorlashga olib keladi;
eksperimentator albatta kuzatish va o‘lchash daftarini yuritishi kerak, uni tartibli va hech qanday tuzatishlarsiz to‘ldirib borish lozim;
eksperiment jarayonida uni bajaruvchi o‘lchash vositalari ishini, ular to‘g‘ri ko‘rsatayotganligini va qurilma, jihoz, stend va h.k.lar ishining barqarorligini hamda atrof muhit holatini muntazam kuzatishi, ish zonasiga begonalarni kiritmasligi shart.
eksperimentator o‘lchov vositalarini, ular to‘g‘riligini nazo­rat qilgan holda ishchi nazoratni muntazam o‘tkazishi kerak;
o‘lchashlarni o‘tkazish bilan bir vaqtda tajribani bajaruvchi olingan natijalarni muntazam ravishda dastlabki ishlab chiqish va tahlil qilishdan o‘tkazishi lo­zim. Bu tadqiq etilayotgan jarayonni nazorat qilish, eksperi­mentni to‘g‘rilash, metodikani yaxshilash va eksperiment samaradorligini oshirishga imkon beradi;
eksperimentator texnika xavfsizligi, sanoat sanitariyasi va yong‘inni oldini olish bo‘yicha yo‘riqnomalarning talablariga amal qilishi lozim.
Eksperiment hodisalarni o‘rganishda fanning muayyan maqsadga yo‘naltirilgan uslubi bo‘lib, bu uslub yordamida hodisalar sodir bo‘lishi aniq qayd etilgan sharoitlarda tadqiqotchi tomonidan qayta hosil qilinishi va nazorat qilinishi mumkin. Eksperimentni kuzatishga nisbatan bir qator afzalliklari bor. Ilmiy tadqiqot umumiy strukturasida eksperiment alohida o‘rin tutadi. Bir tomondan aynan eksperiment ilmiy tadqiqot nazariy va amaliy bosqichlari hamda darajalarini bog‘lab turuvchi bo‘g‘in hisoblanadi. O‘z mazmuniga ko‘ra, eksperiment doimo dastlabki nazariy bilimlar bilan bog‘langan bo‘lib, u bir-biriga mos bo‘lgan nazariy bilimlar asosida fikr yuritadi. Ko‘pincha ilmiy nazariya va farazni asoslab berish yoki inkor etish uning maqsadi bo‘lib hisoblanadi. Pedagogik eksperiment ta’lim-tarbiya jarayonining mazmuni, metodi, vositalarini takomillashga qaratilgan har xil optimal shart-sharoitni aniqlash kompleks usullaridir.
Eksperimentning quyidagi umumiy turlari mavjud:
- tadqiqot eksperimenti;
- tekshiruvchi yoki nazorat eksperimenti;
- qayta hosil qiluvchi;
- miqdoriy yoki sifatiy;
- tabiiy yoki ijtimoiy eksperiment. Tadqiqot eksperimenti fanda ma’lum bo‘lmagan yangi hodisa yoki ularning yangi kutilmagan xossalarini aniqlashga yo‘naltirilgan.
Tekshiruvchi nazorat eksperimenti tadqiqot obyekti yoki faraz hisoblanadi. Nazariy farazlarga nisbatan eksperiment tasdiqlash yoki rad etishi mumkin. Eksperimentning o‘ziga xos turi fikriy eksperimentdir. Real eksperimentda olim ma’lum hodisani qayta hosil qilish, ajratish yoki xossalarni o‘rganish uchun uni turlicha real sharoitlarga qo‘yib ko‘radi. Fikriy eksperimentda bu sharoitlar tasavvur qilinadigan holatlar bo‘lib hisoblanadi, lekin tasavvur bunda yaxshi ma’lum bo‘lgan fan qonunlari va mantiq qoidalari bilan boshqariladi, bunday holda olim hissiy obrazlar yoki nazariy modellar yodamida ishlaydi.
Pedagogik tadqiqotda fikriy eksperiment imkoniyatlari va usullari prof. D.Shodievning tadqiqotlarida ilmiy asoslangan. Eksperimental tadqiqot bir necha bosqichlardan iborat. Birinchi bosqich eksperimentni rejalashtirishdir. Eksperimentni o‘ziga xos xususiyatlari, prinsiplari asosida mukammal rejalashtirish tadqiqot samaradorligini ta’minlaydi. Unda faraz etakchi g‘oya amalga oshirish tizimi kutilayotgan yakuniy natija aniq bo‘lishi. SHuningdek, pedagogik qonuniyatlar mavzuning nazariyasi, metodologik tamoyillar eksperimentining mohiyatini ifodalaydi.
Ya’ni, pedagogik eksperimentni rejalashtirishda muammoning ifodalanishi muhim ahamiyatga ega. Masalan, tarbiya muammosi bo‘yicha eksperiment uzoq vaqtni talab etadi. Rejalashtirishda eksperimental va nazorat guruhini tanlash, ularni qiyoslash imkoniyati, o‘tgan davr bilan qiyoslash shart-sharoit hisobga olinadi. Misol uchun pedagogik tadqiqotda natija aniq lekin, uning shart-sharoiti, omili aniq emas. U holda pedagogik eksperiment muammoning sababini ichki qonuniyatlarini aniqlashga qaratiladi.
Pedagogik tadqiqotda tabiiy va laboratoriya eksperimenti o‘ziga xos xususiyatga ega. Tabiiy eksperiment ta’lim tarbiyaning mavjud sharoitdagi holatini tahlil qilish, bir necha guruhlarni tajribasini umumlashtirish, xulosa chiqarish usulidir. Ilmiy farazni asoslanishi (yoki asoslanmasligi) tabiiy eksperiment asosida ham ma’lum natijaga erishiladi. Bu tadqiqotchiga farazni asoslashda aniq qonuniyatlar, tayyor natijalarni beradi. Tabiiy eksperimentda ilmiy faraz asoslanmasa, bir necha variantda nazorat va eksperiment guruhida tajriba o‘tkaziladi.
Pedagogik nazariyani rivojlantirishda psixologik, pedagogik laboratoriya eksperimentidan ham foydalaniladi. Laboratiriya eksperimenti alohida shaxsda ham, ijtimoiy guruhda ham o‘tkaziladi. Masalan, Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi asosida ta’lim standartlarini ishlab chiqish bo‘yicha mamlakatimizni turli mintaqalarida eksperimental maydonchalar tashkil etildi. Ta’lim mazmunini uzluksiz takomillashtirish bo‘yicha joylarda eksperiment guruhlar, eksperiment maktablar faoliyat ko‘rsatmoqda. Innovatsion pedagogik loyihalar eksperiment asosida isbotlangani, uning nazariy va amaliy ahamiyatini oshiradi. Masalan, laboratoriya metodi orqali ranglarga shaxsning ta’sirlanishi uning harakterini, didini, qiziqishini aniqlashda muhim vosita bo‘ladi.
Eksperiment natijalari mantiqiy va nazariy kategoriyalar, tushunchalar bilan ifodalanadi. Shuningdek, natijalar sifat va son, miqdor bilan ko‘rsatiladi, umumlashtiriladi, yaratilgan yangi g‘oyalar, voqelik o‘ziga xos atamalar bilan atalishi mumkin. Fanda bunday misollar ko‘plab uchrashi mumkin.
Pedagogik eksperimentda tayanch g‘oya ilmiy tadqiqot samaradorligini ta’minlaydi. Masalan, ijtimoiy gumanitar fanlarni, jumladan, pedagogika va psixologiyaning o‘zaro bog‘liqligini insonshunoslik qonuniyati tamoyili asosida o‘rganish ilmiy tadqiqot tizimliligini ta’minlaydi. Yoki barkamol shaxs modeli asosida pedagogik tadqiqotning ilmiy-amaliy ahamiyatini o‘rganish eksperimenti aniq maqsadga qaratilgan bo‘ladi.
Pedagogikaning nazariy va amaliy rivojlanishida ilg‘or pedagogik tajribalar alohida o‘rin tutadi. Tajribalarni ilmiy o‘rganish o‘ziga xos metodik xususiyatga ega. Ilmiy bilishda amaliyot: asosiy omil, harakatlantiruvchi kuch, xaqiqat mezoni va bilish maqsadidir.