O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti

«HIBATUL XAQOYIQ» ASARINING TILI 
Ulug` adib Axmad YUgnakiyning «Hibatul haqoyiq» yoki «Ajabatul-
haqoyiq» asari badiiy so`z san`ati va o`zbek adabiy tilining juda qimmatli yodgorligi 
hisoblanadi. Mazkur asarning yaratilish davri haqida turli qarashlar mavjud. 
S.E.Malov asar tilidagi arxaik elementlarga qarab, uni X asrga tegishli desa, 
N.A.Baskakov, Aziz Qayumovlar uni XII asrga, V.M.Nosilov esa XIII asrning I 
yarmida yaratilgan deb ko`rsatadilar. Ilmiy jamoatchilik ahliga asarning 3 ta 
qo`lyozma nusxasi ma`lum. 
1-nusxani 1444 yilda xorazmlik Zaynal Obid binni Sulton Baxshi Jurjoniy 
Husayniy origanaldan ko`chirgan bo`lib, Stambulda Aya Sofiya kutubxonasida 
saqlanadi (Uyg`ur yozuvida). 
2-nusxa 1480 yilda SHayxzoda Abdurazzoq Baxshi tomonidan 
ko`chirilgan bo`lib, yuqoridagi kutubxonada saqlanadi (bu ham uyg`ur yozuvida) 
3-nusxa arab yozuvida ko`chirilgan bo`lib, Stambuldagi To`p-qabi 
kutubxonasida saqlanmokda. Bu uch nusxa asosida turkiyalik Rashid Raxmat Arat 
yuqoridagi yodgorlikning saylanma tekstini va tarjimasini yaratdi. V.M.Nosilovning 
fikricha
, 
bu tekstning tarjimasi u qadar muvaffaqiyatli chiqqan emas. 
Turkiy tillar, jumladan, o`zbek tili tarixini ilmiy ravishda chuqur o`rganishda 
«Hibatul haqoyiq» asari eng muhim manbalardan biri hisoblanadi. O`sha davrdagi 
qabila tillarining xususiyatini aniqlash, ularning bir-biriga ta`siri, rivojlanishi, o`zaro 
qo`shilib ketishi va markazlashishi asosida xalq (elat) tillarining, ayniqsa o`zbek xalq 
(elat) tilining tashkil topish va shakllanish jarayonini belgilashda bu asarning ahamiyati 
nihoyatda kattadir. X-XP asrlarda maydonga kelgan asarlar bilan keyingi davrlarda 
yoki umuman, XIX asrgacha yaratilgan asarlarning tilini qiyosiy o`rganish, ulardagi 
umumiylik va farqlarni aniqlashda ham yordam beradi. 
«Hibatul haqoyiq» asarining tili, uning leksik xususiyati, tovush tarkibi va 
grammatik qurilishi, bir tomondan, «Qutadg`u bilig» asariga yaqinlashsa, ikkinchi 

---

40 
tomondan, «Qisas-ul anbiyo»ga (XIII-XIV asrlar) o`xshab ketadi. Bu asarni chuqur 
o`rgangan E.E.Bertel’s qadimgi o`zbek adabiy tilidan (aniqrog`i eski turkiy adabiy 
tildan) klassik o`zbek adabiy tiliga o`tishda «Hibatul haqoyiq» ko`prik vazifasini
bajargan deb ko`rsatadi. Darhaqiqat, asar tiliga xos lug`aviy qatlamlar, fonetik va 
grammatik xususiyatlarning qarluq, chigil, yag`mo, uyg`ur tillari negizida tashkil 
topgan adabiy til bilan mushtaraklikka ega ekanligi, ayniqsa, keyingi asrlarda 
bitilgan asarlar tiliga yaqinligi kabilar eski turkiy adabiy tildan eski o`zbek adabiy 
tiliga o`tishda «Hibatul haqoyiq»ning ko`prik bo`lganligidan dalolat beradi. 
Asar o`zining leksik xususiyatlari bilan o`sha davrdagi eski turkiy adabiy 
tilining lug`aviy boyligini aks ettiradi. Moddiy-madaniy hayotning turli sohalariga oid 
tushunchalarni ifodalovchi, hamma uchun tushunarli, sodda, yasama va qo`shma 
turkiy so`zlar asar lug`atining asosini tashkil qiladi: ata, ana, ar’jsiz (foydassh), 
ezgu, bash, bezek, berim (berish), boz, ‘ntn, yazug (gunoh), yuz, yigig, kichik, konul, 
negu, sevunch, tamag`, ulug` kabi. SHu bilan birga, arab va fors-tojik tillaridan 
qabul qilingan so`zlar ham uchraydi: saadat, saxavat, muruvvat, ma`ni, mehruban, 
karam, insaf, do`st, zamon, zoxid, dad, gul, vafa baxil, bina, aq’sh, amanat, aziz kabi. 
Asarning tili o`z fonetik xususiyatlari jihatidan X1-XSH asrlarda yaratilgan 
yodgorliklar bilan umumiylikka ega. SHu bilan birga, eski o`zbek adabiy tili uchun 
xarakterli bo`lgan xususiyatlarning ham vujudga kela boshlaganligini ko`rish 
mumkin. «Hibatul xaqoyik» asarining tilini o`rganish unda 9 ta unli mavjud ekanligini 
ko`rsatadi. Ko`p hollarda singarmonizmning lab ohangdoshligi buzilgan. 
O`sha davrdagi boshqa yodgorliklarda bo`lganidek, asar tilida z 
undoshining saqlanganligini, uning birmuncha ustunligini ko`rish mumkin. Ayni 
zamonda, bu tovushning y ga o`ta boshlaganligi ham ko`rinadi: kezingi - keyingi, 
kezim - kiyim, qazgu - kayg`u, qozn - kuyi, qozub - qo`yib. 
Achunda at ezgu qozub bardi kor, 
(Dunyoda yaxshi ot qoldirib ketdi, ko`r) 
Harisliqnn qoyur haris әr qachan. 

---

41 
(Haris kishi xarislikni kachon qo`yadi). 
Asarda sonor tovushlardan keyin jarangsiz t ning jarangli d undoshiga 
o`tish hodisasi ham XI-XIII asrlar yodgorliklari uchun xos xususiyat hisoblanadi: 
emdi, qutuldi, sөzүndin, әrdәm, kәndү. 
Ko`rinadiki, «Hibatul xaqoyik» asari fonetik xususiyati jihatidan XI-XIII 
asrlarda yaratilgan boshqa yodgorliklarga o`xshasa xam, o`ziga xos xususiyatlarga 
ham ega. 
Asar morfologik xususiyatlari jihatidan quyidagilar bilan ajralib turadi: 
tushum kelishigi affiksining -ug`, -үg varianti arxaik shakl sifatida ancha siyrak 
uchraydi, asosan, -im, -ni shakllari qo`llanadi: sozug - so`zni, bozug - buzni. 
Navadur sozug az bolur azl okush 
(Qadrli so`z oz, hazil so`z ko`p bo`lur.) 
-n, -un affiksli vosita kelishigi shakli qam ancha arxaiklashgan bo`lib, 
kam uchraydi 
Asal tatrub eligin tamag` tatir tib. 
(Qo`li bilan asal sdirib, taom berib.) 
Jo`nalish kelishigining kadimgi turkiy til uchun xos bo`lgan —g`aru, -
gәrү shakllari qo`llanmaydi, asosan — gә, -ga, (-kә, -qa) -ә, -a affiksli shakllar 
ishlatiladi. 
Asarda sifatdoshning –tәchi, -tachi (-dachi, dәchi), -g`li, -gli, -dug`, -dүg 
affiksi bilan kadimgi shakllari ancha arxaiklashib qolgan, kam uchraydi. 
Aksincha, -g`an, -gәn affiksli sifatdoshlar unumli shaklga aylangan, ammo uning 
kesimlik vazifasida kelishi deyarli uchramaydi. 
-da affiksining chiqish kelishigi uchun qo`llanishi juda kam uchraydi. 
Olmoshlarda bu-mu, oshul, kәndu-o`z, nәgu, neluk, qamug, anar-unga kabi 
xarakterli xolatlarni ko`rish mumkin. Sifatning kiyosiy daraja shakli – rәk/rak va -
ru affikslari orqali ifodalangan: okushrzk - ko`prok,, kenru - kengroq (Kim ol 

---

42 
yolsuz әrsә anna kәnru yol - Kim yo`lsiz bo`lsa, unga kengroq yo`l bor) kabi. 
Demak, «Hibatul haqoyiq» asari leksik, fonetik va grammatik jihatdan 
birinchi navbatda, X-XII asrlarda qo`llangan turkiy adabiy tilning barcha 
xususiyatlarini aks ettiradi, turkiy qabila tillarining ancha rivojlanaganligini, 
ma`lum tizimga kela boshlaganligini ko`rsatadi. SHu bilan birga, bu asar o`zining 
til xususiyatlari jihatdan ma`lum tafovut va farq bo`lishiga qaramay, ko`p jihatdan 
XIII-XVI asrlarda yaratilgan asarlarning tili bilan umumiylikka ega. Ayni vaqtda, 
bu asar orqali eski turkiy adabiy tildan eski o`zbek tiliga o`tishda katta kadam 
qo`yilganligini, unga yaqinlashib kelinganligi ham aniq bilinadi. Bu esa o`sha 
davrdagi turkiy qabila tillarining o`zaro yaqin munosabatini, ularning rivojlanishini 
natijasida dastlab o`zbek xalq (elat) tilining tashkil topishi tezlashganligini, 
shuningdek, boqsha turkiy elat tillarining shakllanish jarayoni davom etganligini 
tasdiklaydi. 
Alisher Navoiy «Nasoyimul muhabbat»da adib Axmad YUgnakiy haqida 
bunday deydi: «Va aning tili turk alfozi bila mavoiz va nasoikka go`yo ermish. 
Balki aksar turk ulusida xikmat va nuqtalari shoe`dur» va uning quyidagi baytini 
keltiradi: 
Sonakka iliktur, erenge bilik, 
Biliksiz eran ul iliksiz sonek