O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat univеrsitеti

 
15.3.O‘zbekiston psixologlari tadqiqotlarida motiv va motivatsiya 
muammosi. Shaxsning shakllanishida motivatsiyaning roli 
Motivning tadqiqot tarixidan kelib unga yondashsak, bu holda u insonlar 
(goho hayvonlar xatti-harakati) hayoti va faoliyatini ruhiy jihatdan boshqaruvchisi 
sifatida talqinidan iborat o‘ziga xos turidir. Motiv tushunchasi, asosan, sut 
emizuvchi hayvonlarga taalluqli ekanligi ilmiy manbalarda ta’kidlab o‘tiladi. 
Insonlarga aloqador motivlar tushunchasi qo‘zg‘atuvchilar va qo‘zg‘ovchilarning 
barcha turlari (ko‘rinishlari, modalliklari, shakllari)ni o‘z ichiga oladi (chunonchi, 

---

300 
motivlar, ehtiyojlar, qiziqishlar, maqsadlar, intilishlar, motivlashgan ustanovkalar 
va boshqalar). 
Motiv keng ma’noda xulq-atvor determinatsiyasi belgilanishiga qaramay, 
ko‘pgina chet el tadqiqotchilari shaxs motivlarini juda tor ma’noda talqin qilib, uni 
ilmiy jihatdan tekshiradilar, hattoki ular shartsiz reflektor aktlarining miqdorini, 
affektiv, stress va ekspressiv reaksiyalarni motiv tizimiga kiritmaydilar. Bir qator 
psixologlar motivni energetik, ma’noviy va ma’naviy to-monlarini o‘zaro 
solishtiradilar, ular motivni sof ma’nodagi energetik bioquvvat faolligining manbai 
sifatida talqin qilib, uning ma’noviy va ma’naviy jabhalarini hisobga olmay turib, 
o‘ziga xos ravishda tushuntirishga intiladilar. Jumladan, Z.Freyd (856-1939) 
motivning qonun-qoidalarini faqat dinamik energetik holat tariqasida talqin qiladi. 
Bir guruh chet el psixologlarining fikriga qaraganda, motiv - bu tajriba va 
reaksiyalarning energetik jabhasidan iboratdir. 
Rus psixologlari motivlarni tushuntirishda va uning tarkibiy qismlarini 
belgilashda dinamik va ma’noviy (ma’naviy) tomonlarining uyg‘unligidan kelib 
chiqqan holda talqin qiladilar. Ularning ayrim namoyandalari qarashlarini tahlil 
qilish bilan cheklanamiz, xolos. 
S.L.Rubinshteyn motivning psixologik mohiyati to‘g‘risida quyidagi 
mulohazalarni bildiradi: motivatsiya - bu psixika orqali hosil bo‘ladigan 
determinatsiyadir; motiv - bu shaxs xulq-atvorining kognitivistik jarayonini 
bevosita tashqi olam bilan bog‘lovchi subyektiv tarzda aks etish demakdir. 
Bizningcha, shaxs o‘zining motivlari yordamida borliqbilan uzviy aloqada bo‘ladi. 
Insonning xulq-atvori (xulqi)ni harakatlantiruvchi kuchi sifatida namoyon 
bo‘luvchi motivlar shaxsning tuzilishida (tarkibida) yetakchi o‘rin egallaydi. 
Motivning tuzilish (strukturaviy) tarkibiga shaxsning yo‘nalishi, uning xarakteri, 
emotsional holati (his-tuyg‘usi), qobiliyati, ichki kechinmalari, faoliyati va bilish 
jarayonlari kiradi. Psixologiya fanida to‘plangan nazariy ma’lumotlarning 
ko‘rsatishicha, shuningdek, bir qator psixologlarning fikricha, xarakter shaxs 
motivlarining dinamik tomonlari asosini tashkil qiladi, degan ta’limot mavjud. 
Jumladan, xarakterning u yoki bu sifatlari sof dinamik xususiyatli tavsiflarni 

---

301 
tashkil qilsa, qolganlari esa faqat dinamik tabiatinigina emas, balki uning ma’naviy 
va ma’noviy jabhalarini ham yuzaga keltiradi. 
Motiv hissiyot bilan ham bog‘liq bo‘lib, ular xulq-atvor mohiyatidan 
tashqarida bo‘lmaydi, balki hissiy kechinmalar, motivlashgan omillar tizimi bilan 
uzviy aloqaga egadir. Hissiyotning eng muhim funksiyalaridan biri shundan 
iboratki, unda inson uchun muhim ahamiyat kasb etuvchi daqiqalar uning uchun 
qanchalik zaruriyat ekanligini belgilashga xizmat qiladi. Hissiyotning bu sohadagi 
boshqa bir funksiyasi nisbatan umumiyroq bo‘lib, odamning tashqi olamga, 
shaxslararo munosabatga, his-tuyg‘ularga negizlik muammosi hisoblanib, uning 
uchun ahamiyatli voqea va narsalarga nisbatan bog‘lovchilik xususiyatiga ega 
bo‘lgan muloqoti zaif emotsional holatlar doirasidan tashqariga chiqib, faol, 
barqaror, turg‘un jarayonlarni o‘z ichiga oladi.
Yuqoridagi 
mulohazalardan 
tashqari, 
motivlar 
funksional-energetik 
tomonlarini dinamik boshqarish vazifasini amalga oshiradi. 
Shuni ham ta’kidlab o‘tish kerakki, motivlarning rivojlanishi, motivlashgan 
yangi ma’lumotlarning paydo bo‘lishi, faoliyat muhiti doirasidagi o‘zgarishlar 
tufayli amalga oshiriladi. Motiv mexanizmi shaxs sifatlarini qayta qurish, ularni 
rivojlantirish jarayonining faollashuvi tarzida yuzaga chiqadi, shu bilan birga inson 
kamol topish jarayoniga, faoliyat muhiti va sharoiti asta-sekin yoki tez o‘zgarishi 
motivlarning takomillashuvi, barqarorlashuvi kabi omillarga ta’sir etadi. Insonni 
mehnat faoliyatida qayta tarbiyalash va muayyan fazilatlarni shakllantirish 
yuqoridagi mulohazalar mohiyatidan iboratdir. Bu o‘rinda faoliyat faol vaziyat 
hisoblanib, mavjud ehtiyojlar, qiziqishlar doirasidagi psixologik holatlardan 
uzoqlashib boradi, so‘ngra yangi qiziqish, ehtiyoj va intilishlarni shakllantiradi, 
motivlar mohiyati va shakllarni o‘zgartiradi. 
Ushbu mulohazani alohida ta’kidlab o‘tish joizki, motivatsiyaning faoliyat 
darajasidan tashqari chiqishi ehtimoli yoki faoliyatning motivatsiya doirasidan 
tashqari chiqishi imkoniyati to‘g‘risidagi talqinlar nisbiy xususiyatga ega. 
Binobarin, motivatsiya faoliyatdan tashqarida va faoliyat esa motivatsiyadan 
alohidalikka ega degan xulosaga kelmaslik maqsadga muvofiq. Bu holatni 

---

302 
yaqqolroq namoyish qilish niyatida quyidagi hayotiy haqiqatga murojaat qilamiz. 
Har bir talaba oliy maktabga o‘qishga kirayotganida unda diplom olish motivi 
paydo bo‘ladi, o‘qishga joylashganda esa o‘quv predmetlarini o‘zlashtirish 
jarayoni o‘qishga nisbatan intilish, ehtiyoj, qiziqish, safarbarlik kabi psixik omillar 
yuzaga keladi. 
A.N.Leontevning fikricha, faoliyatning tuzilishi: maqsadga qaratilgan xatti-
harakatlar va operatsiyalardan iboratdir. Odatda, faoliyat o‘zining predmeti va 
motiviga ega bo‘lib, agarda motiv bilan predmet (jism, narsa) o‘rtasida 
mutanosiblik (moslik) vujudga kelsa, demak shundagina" u tub ma’nodagi 
faoliyatga aylanadi. Masalan, bir talaba imtihondan (reytingdan) o‘tish uchungina 
birlamchi manbalarni o‘qiydi, lekin boshqasi esa o‘zini tekshirish va haqiqiy 
bilimlarni egallash uchun dars tayyorlaydi. Birinchi holatda talaba yoki o‘quvchida 
motiv imtihonga qaratilgan bo‘lib, o‘quv predmeti mazmuni bundan mustasnodir, 
xuddi shu boisdan uning faoliyati faqat xatti-harakatlar tizimidan iboratdir, degan 
xulosa chiqarishga imkon beradi. Ikkinchi holatda esa motiv o‘quv predmetini 
o‘zlashtirishga qaratilganligi sababli uning intilishi faoliyatiga o‘sib o‘tadi degan 
fikrga kelishga kafolat beradi. 
Psixologiyada motivlar muammosini dialektik materializm printsiplariga 
asoslanib tadqiq etgan. Bu esa, eng avvalo, motivlar tizimi inson hayoti va 
faoliyatiga murakkab tuzilgan boshqaruvchisi (regulyatori) sifatida tushunishni 
bildiradi. Mazkur yo‘nalishga dahldor psixologlar o‘rtasida shaxsning faolligi, 
ongning faolligi haqidagi g‘oyalar keng tarqalgan. Jumladan, S.L.Rubinshteyn 
motivlashgan tizimning inson borliqni aks ettirishdagi asosiy rolini ko‘rsatib, 
shunday mulohazalarni ta’kidlab o‘tadi: birinchi bo‘lib kuzatish obyektlari emas, 
balki ehtiyoj obyektlari va inson xatti-harakatlari beriladi. Motivlashgan 
ustanovkalarning faollikka oid o‘ziga xosligi ham shunday tuzilgan va u o‘zi 
xohlagan borliqning elementi va holatini belgilashga xizmat qiladi. Ularning 
fikricha, tashqi olamga munosabatning faol motivtasion xususiyatini ko‘rsatib 
o‘tishning o‘zi kifoya. S.L.Rubinshteyn «Ong - bu faqatgina aks etish emas, balki 
insonning tashqi muhitga nisbatan munosabati hamdir», deb yozadi.

---

303 
Motivlarning tuzilishi bilan bevosita borliq ongning bosqichli tuzilishi 
muammosi psixologlar tomonidan tezkorlik bilan hal qilish, yechish, tekshirish, 
tadqiq etish zarur bo‘lgan dolzarb masalaga aylanib bormoqda. 
S.L.Rubinshteyn ongning rolini ko‘rsatish bilan bir qatorda psixikaning ko‘p 
qirraliligi nuqtai nazaridan turli bosqichlarda ruhiy jarayonlarning vujudga kelishi, 
kechishi holatlarini tushuntirib berishga erishgan. Har qanday shaxsning xulq-
atvorini psixologik jihatdan tushuntirishda qo‘zg‘atuvchilar (qo‘zg‘ovchilar)ni turli 
bosqichlarda o‘zaro murakkab bog‘liqlikda olib qarash, ko‘rish lozim, deb 
ta’kidlaydi. Bu ko‘p bosqichli tuzilma boshqarishni anglashilgan bosqichi singari 
anglanmagan motivatsion tendensiyalarni o‘z ichiga oladi. 
Rus psixologlari motiv tuzilishining bosqichli konsepsiyasini ishlab 
chiqarishda quyidagi mulohazalarga tayanganlar: 
a) ongning tarixiy kelib chiqish jarayoni bilan inson xulq-atvorini 
boshqarishning murakkab tizimiga ega ekanligi; 
b) ontogenezda bola shaxsining individual (yakkahol) shakllanish jarayoni 
bo‘lmish genetik dalillarga asoslanganligi va boshqalar. 
Motivlar tuzilishini genetik bosqichda shakllanish ehtimolini tahlil qilish 
natijasida uning sodda, bir bosqichli tizimdan murakkab, ko‘p bosqichli yuksak 
darajaga o‘sib o‘tish jarayoni ishonchli omillar yordami bilan yaqqol ko‘rsatib 
beriladi. Umumlashtirilgan ma’lumotlarga ko‘ra, rus sovet psixologlari 
motivlarning tuzilishi muomalasini tadqiq qilishda ularning dinamik va ma’noviy 
tomonlarining birligi prinsipidan kelib chiqish maqsadga muvofiq. Ular faol 
motivning dinamik holati haqida mulohaza yuritganlariga mazkur faoliyatning 
ba’zi jarayonlarida uning dinamikasi o‘ta bo‘rttirib talqin qilinadi. 
Shuni alohida ta’kidlab o‘tish maqsadga muvofiqki, sobiq rus psixologlari 
motiv tuzilishiga oid masalaga yondashish jarayonida butun e’tiborini uning 
mazmuniy jabhasini alohida ko‘rsatishga, ma’noviy tomonlarining birlamchiligini 
belgilashga yo‘naltiradi. 
Shaxsning shakllanishida motivatsiyaning roli.
 
Insonning motivlari 
tuzilishini, ularning asosiy funksional mexanizmlarini hamda shakllanish 

---

304 
jarayoniga yo‘naltirishning strategik rejasini ishlab chiqish muammosini 
psixologik jihatdan tushuntirish uchun bolaning psixik rivojlanishi tahliliga o‘ziga 
xos ravishda taktik yondashish ma’qul. 
Shaxsning motivlari oqimi muammosi uning ham metodologik, ham nazariy 
munosabatni tekshirish demakdir. Chunki to hozirgi davrgacha sobiq rus 
psixologiyasida uning ko‘pgina qismlari o‘z yechimini topa olmagan. 
G‘arb mamlakatlari hamda AQSh psixologlari orasida «biologik ehtiyojlar 
asosida inson motivlari yotadi», degan qarashlar majmuasi keng ko‘lamda 
qo‘llanib kelinmoqda. Chunonchi, AQSh psixologi B.Damellning fikricha, 
to‘qimada vujudga kelgan ehtiyojlar qo‘zg‘atuvchining asosiy manbai hisoblanadi. 
Mazkur g‘oya yuzasidan mulohaza yuritgan Danlep esa «qo‘zgalish biologik 
to‘qimalardan chetga chiqmaydi», degan fikrga qat’iy ishonadi. Gilfordning 
ta’kidlashicha, faollikning birlamchi manbai ovqatdan» iboratdir. Lekin muallif o‘z 
fikrini izchil ochib berishga intilmaydi. 
Bu vaziyatni baholashda psixologik muammolar oqimi bilan motivlarning 
biologik oqimi o‘rtasida yuz beruvchi o‘zaro o‘rin almashishning sodir bo‘lishini 
mulohaza doirasidan tashqari chiqmaslik lozim. Chunki biologik shartlangan reja 
faollik manbai o‘zaro o‘rin almashish jarayonlari assimilyatsiya va dissimilyatsiya 
sifatida namoyon bo‘ladi. Holbuki biologik holatlar psixik jarayonlarning moddiy 
asosini tashkil qiladi. Xuddi shu boisdan, ular birlamchi manba va psixik 
faollikiing negizi tariqasida yuzaga keladi.