O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat univеrsitеti
Xotira jarayonlari va uning turlari. Xotiradagi individual farqlar
Yüklə 5,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
9.2. Xotira jarayonlari va uning turlari. Xotiradagi individual farqlar
Qo‘zg‘atuvchi ta’siri ostida hosil qilingan izlarning uzoq muddat saqlanish hodisasining hayvonot olamini taraqqiyoti jarayonida namoyon bo‘lish xususiyati tadqiqotchilar tomonidan tekshirilgan va muayyan darajada ma’lumotlar to‘plash imkoniyatiga ega bo‘lganlar. Tajribada aniqlanishicha, poliplarning (meduzaga o‘xshash jonivorlar) asab tizimiga bir marotaba elektr toki bilan ta’sir qilish orqali qo‘zg‘atishni vujudga keltirish bir necha soat davomida saqlanib qoluvchi ritmik elektr impulslarini hosil qiladi. Hayvonot olami yirik vakillarining markaziy asab tizimini tadqiqot qilish davomida xuddi shunga o‘xshash hodisa kuzatilgan. Masalan, bir marotaba birdaniga elektr lampochkasini yoqish bilan qo‘zg‘atish hosil qilish uy quyonning yuqori ikki do‘ngligida uzoq muddat qayd qilish mumkin bo‘lgan ritmik elektr razryadlarini hosil qiladi. Tadqiqotchilarning ko‘rsatishicha, ko‘p vaqt bir xil signalni takrorlab turish natijasida insonning unga moslashishi, ya’ni orientir refleksning so‘nishiga, befarqlikka olib boradi (E.N.Boyko, Y.N.Sokolov va boshqalar). Psixolog E.N.Sokolovning fikricha, bunday odatlanish, ko‘nikish hodisasini alohida olingan neyronning ko‘p marotaba ta’sir etgan qo‘zg‘atuvchiga berayotgan javobini tekshirish davomida kuzatish mumkin. Shuni alohida ta’kidlab o‘tish kerakki, kuzatuvchining xarakteri yoki intensivligini bir oz o‘zgartirish jarayoni orientir refleksini qayta vujudga keltiradi. E.N.Sokolov olib borgan tekshirishlari shuni ko‘rsatdiki, u ilgari surgan orientir refleksining qayta tiklanishi faqatgina qo‘zg‘atuvchining xarakterini o‘zgartirilgan zahoti emas, balki ma’lum vaqt o‘tgandan so‘ng ham qo‘zg‘atish 187 mumkin. Agar tekshiruvchilarda alohida bir qo‘zg‘atuvchiga nisbatan moslashish paydo qildirilgan, salgina qo‘zg‘atuvchining jadalligini, ta’sir etish vaqti yoki xarakteri o‘zgartirilsa, u holda oriyentir refleksining vegetativ yoki elektrofiziologik simptomlari qayta tiklanadi. Bu oriyentir refleksining qayta tiklanishi uning so‘nganidan uzoq muddat o‘tgandan keyin ham kuzatiladi. Nerv tizimi ilgarigi kuzatuvchilarning izlarini aniq saqlay olish qobiliyatiga ega. Buning to‘laroq dalillash maqsadida misollarga murojaat qilamiz. Ma’lumki, agar bir xil xususiyatga ega bo‘lgan signal qanchalik ko‘p uchrasa, sinaluvchi unga shunchalik tez moslashadi, xuddi shu tariqa tezkorlikda (reaksiyaning latent vaqti juda qisqa bo‘lishiga qaramay) javob qaytaradi. Turli metodikalar bilan atroflicha tekshirishlar shuni ko‘rsatadiki, bu qonun eng oddiy sharoitlarda ham saqlanib qolar ekan. Keyingi davrdagi tekshirishlarning ko‘rsatishicha, insonning asab tizimi alohida signal izlarini o‘ta aniqlik bilan uzoq muddat saqqlash imkoniyatiga egadir, bunga E. N. Sokolov tajribalari yaqqol misol bo‘la oladi. Sinaluvchilarga bir marotaba ma’lum bir balandligi 500 gs va jadalligi 20 db bo‘lgan eshitish signali berilgan, unga javob tariqasida qo‘lning qisishi kerak bo‘lgan. Ular faqat shu signalga javob berib, boshqa signalga qo‘l xarakatlari qilmasliklari zarur edi. Tajribaning navbatdagi bosqichida sinaluvchilarga shu balandlikdagi, lekin intensivligi 5 db dan 30 db gacha bo‘lgan turli tovushlar berilgan. Bunda bir davrning o‘zida elektroensefalogramma, elektromiogramma kabi reaksiyalar qayd qilib borilgan. Ushbu tajriba oradan ikki, to‘rt va yigirma besh kun o‘tgandan so‘ng qaytadan takrorlangan, lekin bir marotaba berilgan etalon qayta takror namoyon bo‘lmagan. Tajriba natijalarining ko‘rsatishiga qaraganda, bir marotaba ko‘rsatilgan etalon sinaluvchilarda uzoq vaqt davomida saqlanib qolgan va undan so‘ng ham ular etalonga mos signallarga aniq elektrofiziologik va harakat reaksiyalarini bildirganlar. Keltirilgan tajriba natijalari shuni ko‘rsatdiki, inson miyasi bir marta berilgan qo‘zg‘atuvchining izini uzoq vaqt aniq saqlashi mumkindir. Shunisi ajablanarliki, 188 izlarninganikligi vaqt o‘tishi bilan yo‘qolmaydi, balki u borgan sari kuchayib boradi. Izlarning «konsolidatsiyalanish» jarayoni. Yuqorida biz inson miyasiga ta’sir qilgan qo‘zg‘ovchilarning izi esda olib qolinishini ko‘rib o‘tgan edik. Navbatdagi vazifa izlarning mustahkamlanish jarayoni qanday kechadi, degan savolga javob berishdan iboratdir. Izlar tezda mustahkamlanadimi yoki ma’lum vaqt talab qiladimi, degan muammolar tug‘ilishi tabiiy holdir. Bu savollarni o‘rganish ko‘pgina tadqiqotchilarning predmeti bo‘lib xizmat qilgan. Ko‘pgina psixologlar kuzatishlariga qaraganda, insonning bosh miyasi jarohatlanganda, jarohatgacha bo‘lgan qisqa vaqt ichida va jarohatdan keyin ma’lum vaqt oralig‘ida ta’sir qilgan qo‘zg‘ovchilarning izi saqlanmaydi. Bosh suyagi og‘ir jarohatlanib, odam hushidan ketganda, shikastlangangacha qanday hodisa ro‘y berganligini va undan so‘ng ro‘y bergan hodisani sira eslay olmaydi. Bu hol anteregrad, retrograd va anteroretrograd amneziyasi degan nom olgan. Bu holat shuni ko‘rsatadiki, asab tizimiga ro‘y bergan kuchli shok (ruhiy og‘ir favquloddagi xastalanish) miyani ma’lum muddatga unga yetib kelgan qo‘zg‘atuvchilarning izlarini saqlashga qobiliyatsiz qilib qo‘yadi. Anterograd, retrograd va anteroretrograd amneziya miya izlarini esda olib qolishga qobiliyatsiz bo‘lib qolgan vaqt oralig‘ini o‘lchash imkonini berdi. Masalan, 7 km da halokatga (avriyaga) uchragan mototsiklchi 64 km dan boshlab ko‘rgan barcha narsalarni esdan chiqaradi. U soatiga 60 km tezlik bilan ketayotganligi sababli halokatdan 10-15 daqiqa oldin ro‘y bergan taassurotlarning izlarini mustahkam saqlab qola olmagan. Demak, izlarning xotirada mustahkamlanishi yoki psixologiyada aytiladiganidek, «konsolidatsiya»lanish uchun 10-15 daqiqa kifoya qilar ekan, xolos. Shunga o‘xshash omillar asosida maxsus tajribalar o‘tkazilib, bunda sinaluvchilarga sun’iy kuchsiz shok beriladi va qanday muddat oralig‘i xotiradan tushib qolishi kuzatiladi. Yuqoridagi kuzatishlar shunday fikrlar olib keldiki, izlarning mustahkamlanishi uchun muayyan vaqt talab qilinadi va ushbu faktni tekshirish 189 uchun psixologiyada qator tadqiqotlar o‘tkazila boshlandi. Amerikaliklar tomonidan tadqiqotlar quyidagicha amalga oshirilgan. Hayvonlar ko‘nikma hosil qilinayotganidan bir oz vaqt o‘tgan, hayvonga elektr toki beriladi. Agar shok ko‘nikma hosil qilinganidan 10-15 daqiqadan keyin berilsa, u holda mazkur ko‘nikma yo‘qoladi: agar ko‘nikma hosil qilinganidan keyin 45-60 daqiqa ichida berilsa, ko‘nikma saqlanadi. Shu sababdan izlarning mustahkamlanishi vaqti uchun 10-15 daqiqa ajratilishi kifoya qiladi. Jahon psixologlari olib borgan keyingi tajribalar shuni ko‘rsatdiki, shokdan so‘ng hosil qilinadigan ko‘nikmaga ham shok salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Demak, shok izlarining «konsalidatsiya» lanishigacha ta’sir qilib qolmasdan, balki miyani shunday holatga solib qo‘yar ekanki, bunda ko‘nikma hosil bo‘lishi reallikdan uzoqlashadi. Yüklə 5,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|