O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat univеrsitеti
Yüklə 5,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
192 Xotira turlari. Yuqorida bayon qilingan tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, xotira sababiy bog‘lanish, ya’ni determinator holati natijasida vujudga keladi. Inson xatti-harakatlarining asta-sekin murakkablashuvi, yangicha mazmun va shakl kasb etishi, sifatiy o‘zgarishlarining yuz berishi, shaxsiy tajribaning kengayishi, ortishi bilan ro‘y beradi. Voqelikning va tashqi olamning timsollari, tizimlari o‘zaro turli yo‘sinda, tarzda bog‘lanib mustahkamlanadi, tartibga keladi, guruhga birlashadi, hayot va faoliyatning talablariga mos ravishda esda olib qolinadi; esda saqlanadi, muayyan izlarning jonlanishi natijasida ularning barchasi tiklanadi. Xotira insonning hayoti va faoliyatining barcha sohalarida qatnashishi tufayli uning namoyon bo‘lish shakllari, holatlari, shart-sharoitlari, omillari ham xilma-xil ko‘rinishga egadirlar. Odatda, xotiraning turlariga va ularni muayyan turlarga ajratishda eng muhim asos qilib, uning xarakteristikasini esda olib qolish, esda saqlash, qayta esga tushirish, tanish singari jarayonlarni amalga oshiruvchi faoliyatning xususiyatlariga bog‘liqligi olinadi. Umumiy psixologiyada xotira 5 ta muhim mezonga (bizningcha) muvofiq ravishda turlarga, ko‘rinishlarga ajratiladi. Harakat xotirasi. Inson faoliyatining har bir turiga ruhiy faollikning u yoki bu ko‘rinishlari ustunlik qilishi kuzatiladi: masalan, harakat, hissiyot, idrok, aql- zakovat kabi ruhiy faoliyatning ko‘rinishlari mavjuddir. Ana shu ruhiy faollik 193 turlarining har biri tegishli harakatlarda va ularning mahsulotlarida o‘z ifodasini topib, harakatlarda, hissiy kechinmalarda, tuyg‘ularda, obrazlarda, timsollarda fikr va mulohazalarda aks etadi. Bularning barchasiga xizmat qiluvchi xotiraning o‘ziga xos turlariga nisbatan psixologiya fanida ilmiy tushunchalar tariqasida nom berilgan: harakat, hissiyot, obrazli va so‘z-mantiq xotira. Turli harakatlar va ularning bajarilishi tartibi, tezligi, sur’ati, izchilligi va boshqalarni esda qoldirish, mustahkamlash, esga tushirishdan iborat xotira turi harakat xotirasi deb ataladi. Xotiraning boshqa turlariga qaraganda, harakat xotirasi ba’zi odamlarda aniq, ravshan ustunlik qilayotganligi uchrab turadi. Psixologiya fanida klassik (mumtoz) misolga aylanib qolgan ushbu holatni keltirib o‘tish maqsadga muvofiqdir; bir musiqa ishqibozi musiqiy asarni xotirasida mutlaqo qayta tiklay olmas ekan, lekin u yaqindagina eshitgan operani faqat pantomima tarzidagina qayta tiklash imkoniyatiga ega bo‘lgan. Turmushda shunday odamlar uchraydiki, ular o‘zlarida harakat xotirasining borligini umuman payqamaydilar. Mazkur xotira turining g‘oyat katta ahamiyati shundan iboratki, u yurish, yozish, ifodali harakat malakalari bilan bir qatorda har xil amaliy mehnat malakalari tarkib topishining asosini tashkil qiladi. Agarda insonda harakat xotirasi bo‘lmaganda edi, u bironta 194 harakatni amalga oshirish uchun o‘sha harakatning aynan o‘zini har galda «boshdan boshlar», o‘rganar edi. Figurali uchish, langar bilan sakrash, gimnastika, chopishdagi xatti-harakatlar, badiiy gimnastika bilan shug‘ullanish harakat xotirasini taqozo etadi. Jismoniy chaqqonlik, mehnatdagi mahorat, «oltin qo‘llar», ziyrak ko‘zlar, egiluvchanlik va qo‘zg‘atuvchanlikka ega bo‘lish yuksak, barqaror harakat xotirasi mavjudligining alomati bo‘lib hisoblanadi. Yüklə 5,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|