O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat univеrsitеti

9.4. Xotirani mustahkamlash qonuniyatlari. Assotsiatsiya va
uning turlari 
Qator psixolog olimlarning mulohazalariga binoan: 1) materialni esda olib 
qolish darajasi shaxsning xususiyatiga ega emas, balki uning yakkahol 
xususiyatlariga bog‘liqdir; 2) mexanik esda olib qolishning odat tusiga kirib qolishi 
ham yosh davrlarning xususiyati emasdir; 3) chet el psixologi G. Uippl (1919 
yilda) ushbu masalani tadqiq qilishiga ko‘ra, so‘zma-so‘z esda olib qolish mexanik 
esda olib qolishning biron-bir ko‘rinishidir. 
Tajriba vaqtida o‘zlashtirilayotgan materialni «o‘z so‘zi» bilan bayon qilib 
berishlari so‘ralganda, natija ko‘ngildagidek bo‘lmagan, bunga asosiy sabab so‘z 
qashshoqligidir. Chunki o‘zlashtirilgan material mantiqiy izchil emas, balki 
so‘zma-so‘z o‘zlashtiriladi. So‘zlarning birin-ketin izchillikda bayon qilinishi bir 
oz bo‘lsada, materialning asliyatiga yaqinlashadi. 
Material va xabarlarni so‘zma-so‘z olib qolish imkoniyatining sabablari 
quyidagilardan iborat: 
a) materialning ta’sirchanlik darajasi; 
b) shaxsning o‘zlashtirishga munosabati; 
v) o‘zlashtiruvchining imkoniyati va qobiliyati. 
Agar o‘zlashtirilayotgan material ta’sir kuchini ko‘rsatishda yosh davrlarining 
xususiyatlari, subyektning o‘ziga xosligi, betakrorligi hisobga olinib, ularni 
egallashga nisbatan to‘g‘ri ko‘rsatma berilsa, u holda uning ta’sirchanligi ortadi. 

---

206 
Materialni o‘zlashtirishga nisbatan munosabatda katta yoshdagi odamlar uchun 
materialni ma’nosiga tushunib esda olib qolishning ahamiyati, bolalar va maktab 
o‘quvchilarida esa tasavvur obrazlari va obrazli xotira muhim ahamiyat kasb etadi. 
Bolalarda o‘zlashtirilayotgan materialning aniqligi, o‘ziga xosligi, betakrorligi, 
aksariyat xususiyatlariga ega ekanligi kabi sifatlarning ahamiyati muhimdir. 
Insonning o‘z ustida mustaqil ishlashi, o‘z-o‘zini takomillashtirish, o‘z-o‘zini 
boshqarish imkoniyati, uzluksiz mashq qilishi, zarur ko‘nikma va malakalarni 
egallashi, ichki imkoniyatlardan unumli foydalanishi esda olib qolish 
samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. 
Esga tushirish.
 
Esga tushirishga xotira jarayoni sifatida ta’rif berilganda, 
uning ta’siri natijasida uzoq muddatli xotira tizimida avval mustahkamlangan turli 
xususiyatli materiallar va taassurotlarni operativ (tezkor) xotira jabhasiga 
ko‘chirishning faollashuvi nazarda tutiladi. Oldin o‘zlashtirilgan materiallarni 
xotirada qayta tiklanishi, ya’ni xotirada to‘planib (yig‘ilib) qolgan izlarning 
faollashuv jarayoni murakkab yoki yengil kechishining darajalariga binoan 
tavsiflanishi mumkin: a) bizni qurshab turgan narsa va hodisalarni hech 
ikkilanmasdan «avtomatik» tarzda tanish; b) qariyb unutilish darajasida bo‘lgan 
narsa va hodisalarni qiyinchilik va azob bilan eslash kabilar. Ana shu talqindan 
kelib chiqqan holda esga tushirish jarayonining ichki tuzilishiga binoan bir nechta 
turlarga ajratish maqsadga muvofiq: tanish - bevosita shaxs yoki narsani esga 
tushirish (ixtiyoriy va ixtiyorsiz tarzda) va eslash (xotira ixtiyoriy yoki ixtiyorsiz 
holatda). Bu asnoda insonning turmush tarixi (hayotiy solnomasi), uning umr 
davomidagi (ontogenetik) xotirasi va uni eslash shaxs uchun alohida ahamiyat kasb 
etadi. 
Tanish - bu kognitiv nuqtai nazaridan tevarak-atrofdagi narsa va hodisalarni 
inson tomonidan qayta idrok qilish sharoitida esga tushirishdan iborat xotira 
jarayoni. Tanish muayyan shaxsning hayoti va faoliyatida katta ahamiyatga ega. 
Bu xotira jarayonining sharofati tufayli biz ko‘rgan, eshitgan narsalar, hodisalar, 
voqeliklar va insonlar bilan qayta duch kelganimizda ularni yangidan, boshdan 
idrok qilmaymiz, balki ularni qaysidir alomatlari, ko‘rinishi, xususiyatlari va 

---

207 
boshqalarga asoslanib taniymiz. Xuddi shu bois, tevarak-atrofdagi obyektlarni 
(subyektlarni) idrok qilish tajribasi bilan uzviy bog‘liq tanish jarayoni atrof-
muhitdagi voqelik (realiya) bo‘yicha to‘g‘ri mo‘ljal (oriyentir) olishga imkon 
yaratadi. Tanish o‘zining aniqligi, ko‘lami, yorqinligi xususiyatlari va darajalariga 
binoan har xil ko‘rinishlarga ega. Psixologiyada tanish jarayon sifatida ham 
ixtiyorsiz, ham ixtiyoriy tarzda namoyon bo‘lishi mumkin. Tadqiqot natijalariga 
ko‘ra, tanish to‘liq, yorqin, aniq amalga oshgan bo‘lsa, u holda bir daqiqali 
ixtiyorsiz aqliy harakat tarzida kechadi yoki yuzaga keladi. Bu jarayonda hech 
qanday jismoniy, asabiy, aqliy zo‘riqishsiz, o‘zimiz payqamagan holda avval idrok 
qilgan jismlar yoki sub’ektlarni tez taniymiz. Chunki, insonning favqulodda 
tajribasi, hayotiy tajribasi, faoliyati bilan ixtiyorsiz tanish jarayonining turi 
qo‘shilishib ketadi. Mabodo tanish jarayoni o‘zining ko‘lami bilan noto‘liq bo‘lsa, 
u albatta noaniq xususiyat kasb etadi. Agarda qaysidir odamni ko‘rganda «tanishlik 
hissi» uyg‘onsa, lekin uni oldin (avvaldan) bilgan kishimizga o‘xshashligi bo‘yicha 
shubhalanishimiz mumkin. Shunday ruhiy holatlar ham uchraydiki, unda biz biror 
insonni tanisak-da, biroq qay tarzda, qanday vaziyatda uni uchratganimizni xotirlay 
olmaymiz. Bunday holdagi noto‘liq yoki yetarli darajada to‘liq bo‘lmagan tanish 
jarayoni o‘ziga xos murakkab ixtiyoriylik xususiyatlarini kasb etadi. Obyektni 
(subyektni) idrok qilishga asoslangan holda uni aniqlanish uchun biz turli 
vaziyatlarni eslashga harakat qilamiz. Bunday ruhiy holatlar tanish jarayonini esga 
tushirishga ko‘chganday tasavvur uyg‘otadi. 
Esga tushirish jarayoni tanishdan farqli o‘laroq mo‘ljallangan obyektni 
(subyektni) qaytadan idrok qilmasdan eslash orqali bevosita tarzda amalga 
oshiriladi. Favquloddagi daqiqalarda ro‘yobga chiqarilayotgan faoliyatning 
mazmuni esga tushirishni aks ettirsa-da, lekin ushbu faoliyat maxsus tarzda uni 
esga tushirishga yo‘nalmagan bo‘ladi. Bunday ko‘rinishdagi esga tushirish 
ixtiyorsiz deyilsa-da, ammo u biron-bir tashqi yoki ichki turtkisiz, o‘zidan o‘zi 
yuzaga kelmaydi. Ixtiyorsiz esga tushirishning turtkisi - bu predmetni (subyektni) 
idrok qilish, tasavvur obrazlarini yaratish, fikrlarni tug‘ilish jarayoni hisoblanib, 
ularni muayyan tashqi ta’sirlar (omillar) keltirib chiqaradi. 

---

208 
Tasodifiy holatlarda obyektlarni (subyektlarni) idrok qilish yuzaga keltirgan 
ixtiyorsiz esga tushirish betartib (xaotik) bo‘lmasdan, balki muayyan narsalarga 
yo‘nalish xususiyatiga egadir. Fikr va obrazlarni esga tushirishning mazmuni va 
yo‘nalishini avvalgi tajribalardan to‘plangan bilimlar, assotsiatsiyalar belgilaydi. 
Goho inson tomonidan esga tushirish turtkilari sezilmasligi sababli ushbu jarayon 
o‘zidan o‘zi vujudga kelganday tuyuladi. 
Ixtiyorsiz esga tushirish yo‘nalgan, tashkillashgan bo‘lishi uchun obyektlarni 
(subyektlarni) idrok qilishni tasodifiy turtki emas, balki mazkur daqiqalarda shaxs 
tomonidan amalga oshirilayotgan muayyan faoliyat mazmuni keltirib chiqaradi. 
Masalan, o‘qilgan kitobning mazmuni ta’sirida kishida uning tajribalarini ixtiyorsiz 
esga 
tushirishni yo‘nalganligi va tashkillashtirilganligi 
ortadi. 
Mazkur 
mulohazalardan kelib chiqqan holda ixtiyorsiz esga tushirishni ixtiyorsiz esda olib 
qolish jarayoni sifatida boshqarish maqsadga muvofiq. Agarda oliy maktab 
o‘qituvchisi ma’ruzani mantiqli, ma’noli, tartibli, tizimli amalga oshirsa, 
mashg‘ulotlarda talabalarda oldingi tajriba mahsullarini tashkillashtirish uquvi 
ortadi. Odatda, inson o‘z oldiga qo‘ygan maqsaddan kelib chiqadigan ixtiyoriy 
esga tushirishni reproduktiv topshiriq yoki muammo yuzaga keltiradi. Mabodo 
o‘zlashtirilgan materiallar xotirada puxta mustahkamlangan bo‘lsa, u holda ularni 
esga tushirish yengil kechadi. Ba’zan materiallarni har qanday vaziyatda, turli 
yoshdagi insonlar tomonidan eslash imkoni vujudga kelmasa, u taqdirda 
qiyinchilikni oson, yengil yengish maqsadida faol qidiruv faoliyatini amalga 
oshirish zarur. Bunday yo‘sindagi esga tushirish eslash jarayoni deb ataladi. 
Eslash ixtiyoriy esda olib qolishga o‘xshab murakkab aqliy harakat 
xususiyatiga ega bo‘lishi mumkin. Kasb-koridan qat’iy nazar, har qanday shaxs 
obyekt va subyektlarni oqilona eslash ko‘nikmasini egallashga intilishi 
(odatlanishi) lozim. Ma’lumki, insonning o‘z bilimlaridan foydalanishning 
tayyorgarlikdarajasi va mahsuldorligi unga bevosita bog‘liqdir. Tajribalarning 
ko‘rsatishiga qaraganda, puxta, mustahkam esda olib qolish jarayoni 
muvaffaqiyatli esga tushirishni ta’minlaydi. 

---

209 
Shuni ta’kidlash joizki, eslashning muvaffaqiyati ko‘p jihatdan reproduktiv 
topshiriqning mazmuni nechog‘lik aniq, yorqin, aniqlangan bo‘lishiga bog‘liq. 
Mabodo eslash jarayonida qiyinchiliklar vujudga kelsa, u taqdirda reproduktiv 
topshiriq mohiyatidan kelib chiqqan holda fikrlash, xotirlash keng ko‘lamdagi 
bilimlardan torroq tizimli bilimlar sari yo‘naltirilishi joiz. Buning uchun dastavval 
nimani esga tushirish aniqlangandan keyin assotsiatsiyalarni faollashtirish 
maqsadida solishtirish, qiyoslash, farqlash, o‘xshatish, aqliy operatsiyalaridan 
foydalanish ma’qul. Eslash xotiraning esga tushirish jarayoni singari tanlash yoki 
saralash xususiyatiga ega. Inson nutqida aniq mujassamlashgan va anglanilgan 
reproduktiv topshiriq (vazifa, masala, muammo) eslashning keyingi aqliy 
harakatga yo‘naltirilganligi tufayli xotira mahsulining eng muhimini ajratib yoki 
tanlab olishga yordam beradi. 
Eslashning muvaffaqiyati ko‘p jihatdan uni amalga oshirishda aqliy usul va 
vositalaridan qanday foydalanishiga bog‘liq. Xotiraning muhim vositalari qatoriga: 
materiallarni (ko‘lami va hajmiga binoan) eslashning rejasini tuzish; obyekt va 
subyekt mohiyati hamda xususiyatiga mutanosib obrazlarni (timsollarni) ko‘z 
o‘ngiga keltirish; bilvosita assotsiatsiyalarni paydo qiluvchi maqsadga 
yo‘naltirilgan ichki va tashqi turtki (motiv)larni qo‘zg‘atish va boshqarish. 
Eslashning muvaffaqiyatli kechishi ko‘p jihatdan reproduktiv topshiriqni 
bajarishning 
qanchalik 
asoslanganligiga 
jiddiy 
bog‘liq. Muammoning 
asoslanganligi uni shaxs tomonidan anglash sari yetaklaydi. Eslash jarayoni 
o‘tmish taassurotlarini oddiy tarzda esga tushirishgina emas, balki u oldingi 
bilimlarining yangilari bilan aloqaga kirishuvi, yangicha tartibga keltirilishi, 
chuqurroq anglanish darajasiga o‘sib o‘tishi hamdir. 
Shuni ta’kidlash lozimki, shaxsda eslash jarayonida ishonch hissining 
uyg‘onishi esga tushirishga katta ta’sir etadi. 
Xotirot (esdaliklar shaxsiy majmuasi) bu shaxsning o‘tmishdagi obrazlar 
voqeliklar va taassurotlarining fazoviylashuvi hamda vaqt (davr) jihatidan aniq 
ifodalanilishiga asoslanib esga tushirishdir. Xotirlashda nafaqat o‘tmish obyektlari 
va subyektlari esga tushiriladi, balki ular muayyan vaqt va fazo jihatidan 

---

210 
muvofiqlashtiriladi, ya’ni ularni qachon, qayerda, qanday sharoitda kechganligi 
esga tushiriladi. Bu mahsullarning natijasida ular turmushning muayyan davri bilan 
bog‘lanadi hamda ularning davriy kechishi insonlar tomonidan anglab yetiladi. 
Har bir insonning shaxsiy turmush tarixi u yashayotgan jamiyatning ijtimoiy 
voqeliklari bilan chambarchas bog‘liq. Borliqning, ijtimoiy hayotning hodisalari, 
holatlari, voqeliklari, ham obyektiv, ham subyektiv xususiyatlari, kechinmalari 
shaxsning muayyan esdaliklari ma’lum vaqt (davr, muddat) bilan cheklanganlik va 
qurshab olinganlikning tayanch negizi sifatida xizmat qiladi. Jumladan, inson biror 
narsa, sana va voqelikni eslaganida, u mazkur hodisa mustaqillik bayrami 
arafasida, ya’ni XX asrning oxirgi o‘n yilligida sodir etilganligini ta’kidlaydi. 
Shuningdek, xotirot (esdalik) murakkab aqliy faoliyat, jarayon bilan aloqada 
bo‘lib, esga tushirish voqeliklarni, ularning ketma-ketligini, o‘zaro sababiy 
bog‘liqligini anglash (tushunish)ning zarurati hisoblanadi. Shuning uchun inson 
esdalik (xotirot)larining mazmuni, mohiyati, ma’nosi o‘zgarmay qolishi aslo 
mumkin emas. Chunki, xotirot qotib qolgan kognitiv tarkib emas, balki dinamik 
xususiyatli xotira jarayoni. Shaxs yo‘nalishining evolyutsion (tabiiy ravishda, asta-
sekin o‘zgarib boruvchanligi) tamoyilga asoslanganligi tufayli u qayta fikr 
yuritishga, ma’noni fikran qayta qurishga moyil. 
Shaxsning xotiroti (esdaliklari) uning shaxsiy hayoti, sarguzashtlari bilan 
aloqadorligi sababli doimo ular bilan bir qatorda rang- barang emotsional holatlar, 
murakkab ichki kechinmalar hamohangligida kechadi. 
Unutish va esda saqlash. Unutish xotira jarayoni sifatida ta’rifga ega bo‘lib, 
o‘zini vujudga kelish xususiyatiga bog‘liq tarzda o‘ta chuqur va yuzaki 
ko‘rinishlarga ega. Xuddi shu bois, unutilgan obrazlarning yoki fikrlarning 
faollashuvi u yoki bu darajada qiyinchiliklarga uchrashi, hatto amalga 
oshmaydigan voqelikka aylanishi mumkin. Shaxsning faoliyatida xotirada 
to‘plangan materiallar (turlicha bo‘lishidan qat’iy nazar) amaliyotda kamroq 
qo‘llanilsa, foydalanilsa (ortiqcha yuk xususiyatini kasb etsa), unutish tobora 
chuqurlashib boradi, buning natijasida faol hayotiy maqsadga erishish yo‘lidagi 
ahamiyati pasayadi. Ammo qaysidir materialni eslash chog‘ida qiyinchilik, sun’iy 

---

211 
to‘siq yuzaga kelsa, uni mutlaqo yo‘qqa chiqarish kerak emas, chunki bu hodisa 
uni batamom shaxs xotirasidan chiqib ketishini bildirmaydi. Odatda, materiallar 
(obyektlar, subyektlar)ning aniq, yaqqol, mavjud tomonlarining shakli unutiladi, 
bundan tashqari, uning hukm surishi, barqaror ahamiyatli mazmuni esa unga 
o‘xshash (mutanosib) bilimlar va xulq-atvor harakatlari shakliy birliklari bilan 
qo‘shilib ketadi, oqibat natijada xulq-atvorning mazkur shakllarida taassurotlar 
integral (umumlashma, yig‘iq) tarzda esga tushishi mumkin.