O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat univеrsitеti
Xorij psixolog olimlarining xayol to‘g‘risidagi fikrlari
Yüklə 5,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
10.6. Xorij psixolog olimlarining xayol to‘g‘risidagi fikrlari Yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, passiv xayol ixtiyoriy va ixtiyorsiz turlarga ajratilganidek, aktiv xayol tiklovchi va ijodiy ko‘rinishlarga bo‘linadi. O‘zining mohiyati bilan tasavvurlarga muvofiq keladigan tasavvurlar, tasvirlar tizimini yaratuvchi xayol «tiklovchi xayol» deb ataladi. Tabiatga, jamiyatga va shaxslararo munosabatga, bilimlarga oid ma’lumotlar o‘rganilishida xayol bevosita ishtirok etadi hamda matnlarda, rasmlarda, xaritalarda aks ettirilgan narsalar qayta tiklanadi. Ijtimoiy tajribada, ta’lim-tarbiya jarayonida fazoviy xayol, vaqt va harakat birliklariga oid axborotlar, masofa, hajm to‘g‘risidagi xabarlarga diqqat bilan, sinchkovlik bilan qarash, tikilish jarayonida mazkur xayol turi rivojlanadi. Ijodiy xayol tiklovchi xayoldan farqli o‘laroq original va qimmatli moddiy, ijodiy mahsulotlarda gavdalanuvchi yangi obrazlarning yaratilishidan iborat xayolning turidir. Xayolning muhim tomonlaridan biri - uning ijodiyot va shaxs munosabatining yaxlit holda talqin qilish xususiyatidir. Ijodiyot shaxsning ichki imkoniyatlari va zaxiralarini ro‘yobga chiqishining asosiy shartlaridan biridir. Xuddi shu sababdan shaxs o‘zining ijodiy faoliyati bilan, birinchidan, insonning yaratuvchilik qudratini amaliyotda namoyish qiladi. Ikkinchidan, u ijodiyot ta’sirida yangi fazilatlarni egallaydi, nafosat, badiiy ijod, texnik qobiliyat, kashfiyot ijtimoiy muammolarni 228 integratsiya qilish yoki mavjud umumiy qonuniyatlardan kelib chiqib, uni differensiallashtiradi. Uchinchidan, jahon faniga o‘z ulushini qo‘shadi va sivilizatsiyaga o‘z ta’sirini o‘tkazadi, ijtimoiy taraqqiyot harakatlantiruvchisiga aylanadi. Ijodiyot davomida shaxs motivatsion, emotsional, irodaviy barqarorlik, xarakterning mustahkamligi va boshqa individual-tipologik xususiyatlardagi yetuklik ijodiyot mahsuliga, uning samaradorligiga, sifatiga munosib ravishda ijobiy ta’sir o‘tkazadi. Ijodiyot tarkib bilan shaxsning xususiyatlari o‘rtasidagi uyg‘unlikning yuzaga kelishi ikkiyoqlama ta’sir o‘tkazish mexanizmi sifatida muhim rol o‘ynaydi, ya’ni faoliyatda shaxs o‘zining yangi qirralarini ochadi, uning fazilatlari esa ijodiy izlanishlarning muvaffaqiyatli yakunlanishini ta’minlaydi. Xayolning analitik-sintetik xususiyatlari. Analitik holat xayolning mazmunini, mohiyatini, predmetini, asosan, tubdan yangi mahsullar, yangicha obrazlar, timsollar, tasvirlar yaratilishidan, atrof-muhitning ifodasi, yangi bezakli, jiloli ekanligini qayd qilishdan iboratligini tan olishdir. Yangilik elementlari, ba’zi jabhalarining qo‘shimcha alomatlar bilan boyitilishi, ijod qilinishi xayolning asosiy vazifasi ekanligi g‘oyasini aks ettiruvchi tendensiya psixologiya fanida aksariyat ilmiy maktablar tomonidan tan olingan va taraqqiyot harakatlantiruvchisi sifatida qat’iy ravishda himoya qilinib kelinmoqda. Ikkinchi tendensiya biosfera va neosfera to‘g‘risidagi ma’lumotlar, tasavvurlar, ta’sirlanish, timsollar ijtimoiy- tarixiy taraqqiyot davomida qaytadan tiklanish orqali xayol mahsuli sifatida saqlanib keladi, degan g‘oyaga asoslanadi. Bu tendensiyada obrazlarning tiklanishi, saqlanishi, kuchayishi yoki o‘chmas iz tariqasida uzluksiz ravishda inson xotirasida, ko‘z o‘ngida namoyon bo‘lishi, gavdalanishi hayot va faoliyat uchun birlamchi ekanligi isbotlashga harakat qilinadi. Har ikkala tendensiya ham xayol holatining analitik vazifasini bajarish imkoniyatiga ega bo‘lib, o‘zaro bir- birini inkor etish darajasiga olib bormaslikni taqozo qiladi. Shuning uchun ijodiy xayol yangi obrazlarni vujudga keltirish bilan taraqqiyotga ulush qo‘shadi, yaqqol voqelik va ularning timsollar haqidagi ma’lumotlar, chizg‘ilar tasviri hamda tasavvurlarini qayta tiklash orqali insoniyat bilimi, tajribasini boyitadi. 229 Tiklovchi xayol insoniyat tomonidan oldin yaratilgan narsalar va hodisalar to‘g‘risidagi obrazlar, axborotlar sifatida qaytadan joylanishiga muhim ta’sir etadi, o‘zining harakat tezligi bilan har qanday texnika mo’jizasini dog‘da qoldiradi. Har ikkala tendensiya uyg‘unlashuvi orqali ijodiy va tiklovchi xayol turlari vazifasiga, ahamiyatiga, mahsuldorlik darajasiga oqilona baho berish mumkin. Aks holda ikki tendensiya ikki xil talqin, turlicha yakun, o‘zgacha mazmun, alohida yondashuv, ustuvorlikka da’vo keltirib chiqarishi ayni haqiqatdir. Xayol analitik holatdan tashqari sintetik xususiyatga ham egadir. Xayolning sintetik holati ushbu fenomenlar orqali ifodalanadi: agglyutinatsiya (lot. yopishtirmoq, yelimlamoq ma’nosini bildiradi) muayyan tasavvurlarni bir-biriga qo‘shib yoki ulardan foydalanib, narsa va hodisalarning yangi obrazlarini yaratishdan iborat xayol fenomenidan biridir; giperbolizatsiya (yunon. pirego1e bo‘rttirish, kuchaytirish ma’nosini anglatadi); sxematizatsiya (yunon. «seta» obraz, shakl vujudga keltirish demakdir); tipizatsiya (yunon. «shroz» iz, chiziq degan ma’noni bildiradi) yoki tipiklashtirish; o‘xshatma — muayyan narsalarga. nisbatan qiyoslash orqali muhim va nomuhim tomonlaridan umumiylikni tanlab olish kabilar. Agglyutinatsiya fenomeni obrazlar (tasvirlar, timsollar) sintezlashuv jarayonining soddaroq ko‘rinishidan biri hisoblanib, insoniyatning kundalik hayoti va faoliyatida ro‘y-rost yaxlitlashtirish imkoniyati yo‘q xilma-xil xislatlar, fazilatlar, sifatlar va qismlarni «qorishiq» tarzida (birlashtirilgan) shaklda aks ettiradi. Odatda, agglyutinatsiya yordami bilan donishmand xalq tomonidan yaratilgan ertak timsollari, afsona tasvirlari yaratiladi yoki xayoliy kompozitsiyasi to‘qib chiqariladi (lotincha - tuzilmasi, tarkibiy jihatlari degan ma’no anglatadi). Masalan, bulbuligo‘yo - odamsimon (boshi odam, tanasi qush) bir jonivor gavdalanadi; suv parisi timsolida ayol mujassamlashadi (bosh va gavdasi odamniki, dumi baliqniki, sochi yashil suv o‘tlaridan iborat); kentavr (ot va odam); pegas (qanot va ot) qanotli ot; tovuq oyoqli uycha, yettiboshli ilon ajdaho (ilon, ot va qushdan iborat) va boshqalar. 230 Hozirgi zamonda agglyutsinatsiyadan texnik, badiiy, san’at ijodiyoti keng ko‘lamda foydalanilmoqda, chunonchi, samolyot amfibiya - (yunoncha - ikkiyoqlama hayot kechirish ma’nosini bildiradi) uchuvchi qayiq toifasidagi quruqlik va suvga moslashgan gidrosamolyot; aerosans (chana singari sirg‘anuvchi samolyot), jangovar texnika amfibiya (tank, bronetransport, avtomobil); avtokor (inglizcha «sag» arava) o‘zi yurar arava va hokazo. Giperbolizatsiya fenomeni xayol obrazlarini hamda tasavvur shakllarini o‘zlashtirish jihatidan yaqin agglyutinatsiyaga yondosh, o‘xshash psixik jarayondir. Giperbolizatsiya narsalar va jonivorlarni nafaqat haddan ziyod kattalashtirish yoki kichiklashtirish (barmoqdek kichik balo, uydek tuxum, tog‘dek pahlavon, tariqdek bola, tuyadek burga va hokazo) bilan tavsiflanibgina qolmasdan, balki tasavvur obrazlari (timsollar, tasvirlar) miqdorini ko‘paytirish yoki ularning o‘rniga almashtirish xususiyatlarini ham namoyon etadi. Masalan, yetti boshli ajdarlar, ko‘pqo‘lli va ikki qorinli maxluqotlar, olti oyoqli jonivorlar, quyosh nurini to‘sgan afsonaviy qushlar shular jumlasidandir. Sxematizatsiya fenomeni xayolot (fantaziya) obrazlarini yaratish imkoniyati mavjud vositalardan biri hisoblanib, u borliqdagi narsa va hodisalarning u yoki bu alomatlari hamda sifatlarini ta’kidlashdan, shuningdek, ularga butun diqqat- e’tiborni markazlashtirishdan iborat psixik jarayondir. Mazkur jarayonda xayolot (fantaziya) tasvirlarida yuzaga keladigan tasavvurlar o‘zaro birlashib ketishi natijasida tafovutlar qariyb yo‘qoladi, o‘xshashlik alomatlari esa birlamchi voqelikka aylanadi, qolaversa, ushbu holat sxematizatsiyalashni ro‘yobga chiqishiga qulay negiz hozirlaydi. Masalan, bunga konstruktorning qushlar olamidan andoza olib, yangi qurilmalar yaratishi, modeldan haqiqiy asbob ishlab chiqishi; rassom tabiat mo’jizalarining matoga tushirishi yaqqol misoldir. Tipizatsiya fenomeni yordami bilan xayolda tasavvurlar sintezi ro‘yobga chiqishi mumkin. Odatda, badiiy adabiyotda tipizatsiya yoki tipiklashtirishdan keng ko‘lamda foydalaniladi hamda uning yordamida ba’zi bir jabhalari bilan o‘zaro o‘xshash, hatto mutanosib narsa va hodisalarda aks etuvchi muhim belgilari ajratib olinadi hamda ular yaqqol obrazlarda mujassamlashtiriladi. Ijodiy 231 jarayonlarning vujudga kelishi, kechishi, rivojlanishi bir talay assotsiatsiyalar orqali paydo bo‘ladi, lekin ularning qayta tiklanishi xotira jarayonlarida uchraydigan tiklanish yoki jonlanishdan tafovutlanadi. Ijodiy ilhomlari hisoblanmish ehtiyojlar va motivlarga assotsiatsiyalar jarayonida o‘zlashtirilgan yo‘nalish bo‘ysunadi. Ijodiy xayol o‘ziga xos muayyan xususiyatlarga ega bo‘lib, ulardan eng muhimi assotsiatsiyalarning an’anaviy yo‘l-yo‘rig‘idan voz kechib, ijodkor ruhiyatida favquloddalik qilayotgan his-tuyg‘ular, o‘y-fikrlar, xohish-istaklarga tobe etishdir. Vaholanki, assotsiatsiyalarning o‘xshashlik, yondoshlik, qarama- qarshilik (kontrastlik) ko‘rinishlari saqlanib qolsa-da, lekin tasavvurlarni saralash esa sababiy bog‘lanish mexanizmi bilan tavsiflanadi. Ijodkor (shoir, yozuvchi, rassom) asarida assotsiatsiyalar chizgisi paydo bo‘ladi, ularning vujudga kelishiga asosiy sabab tashqi taassurot hisoblanadi. Xayol jarayonlarining, shu jumladan, fantaziya obrazlarining vujudga kelishi inson miyasi faoliyatining mahsuli hisoblanib, bosh miya katta yarim sharlari po‘stloq qismining funksiyasi orqali amalga oshadi. Xotira bilan xayolning fiziologik asoslari, mexanizmlari o‘rtasida muayyan darajada o‘xshashlik va ba’zi tafovutlar mavjudligini ta’kidlab o‘tish joiz. Xotiraning fiziologik asosi muvaqqat nerv bog‘lanishlarining o‘zaro birikuvi hamda faollashuvi (qayta jonlanishi, tormozlanishi)dan iborat bo‘lsa, xayol jarayonida inson ontogenezida yuzaga keltirilgan bog‘lanishlar tizimi buzilishi (yemirilishi) oqibatida yangi tizim hosil qilinadi. Favquloddagi bunday holat (birlashishi, yangi tizim) ma’lum ehtiyoj yoki birorta tasodifiy taassurot (tashqi ta’sir) orqali miya po‘stida kuchli qo‘zg‘alish o‘chog‘ining hosil bo‘lishi tufayli vujudga kelishi mumkin. Xuddi shu boisdan xayol surayotgan shaxsda nerv hujayralarining guruhlari o‘zaro yangidan (qaytadan) bog‘lanishi, shuning uchun fantaziya obrazlariga xos yangilik va o‘xshashlik alomatlari mazkur yangicha bog‘lanishga bo‘ysunadi. Shunday qilib, xayol miya katta yarim sharlari po‘stining funksiyasi hisoblanishiga qaramasdan, uning fiziologik mexanizmlari miyaning boshqa 232 qismlari bilan bog‘liq ekanligi to‘g‘risida faraz qilishga imkon tug‘diradi. Miyaning mana shunday chuqurroq qismlari gipotalamlimbik tizimi fantaziya obrazlarining shakllanishi bilan ularni faoliyat jarayonlariga qo‘shilishda miya yarim sharlari po‘sti bilan birga qatnashadi. Tizimning po‘stloq bilan po‘stloqosti qismlari bog‘lanishi tufayli gipotalamus miya stvolining yarim sharlar bilan tutashuvida «limb» (chegara) hosil qiladi. Inson miyasi fantaziya obrazlariga hamda organizmning periferik (chet) qismlariga boshqaruvchanlik ta’sirini o‘tkazib, ularning faoliyatini o‘zgartirib turadi. Shaxs asabiylashganida biror narsa haqida qattiq o‘ylasa, albatta tana a’zolarida ko‘zga tashlanadigan o‘zgarishlar sodir bo‘lishi mumkin. Yuzaga kelgan bunday alomatlar (belgilar, izlar) «stigmat»lar deb nomlanadi (yunoncha, dog‘ yoki chandiq degan ma’noni anglatadi). Qadimgi xalq afsonalari, rivoyatlariga qaraganda inson qattiq jismoniy kaltaklangan davrini eslasa, go‘yoki o‘sha azobning izlari favquloddagi paytda yuzaga kelishi ta’kidlanadi. Qo‘rqinch holat to‘g‘risida xayol obrazlari yaratilsa, odamga uchuq chiqishi, lablari yorilgandai his etishi voqeliklari uchrab turadi. Masalan, chekish va ichishni mutlaq tashlagan shaxs papiros yoki spirt ichimligi to‘g‘risida o‘ylasa, uning og‘iz bo‘shlig‘ida tamaki ta’mi, aroqning achchiqligi paydo bo‘lishi mumkin. Inson juda suvga tashna bo‘lsa yoki ochlik azobi qiynasa, ular to‘g‘risida o‘ylasa, «shirin qoniqish» «lazzatlanish» hislari vujudga keladi. Psixologiyada qo‘rqinch holati to‘g‘risida muayyan materiallar to‘plangan va tahlil qilingan. Fobiya muayyan sharoitlar va vaziyatlarda shaxsda vujudga keladigan kuchli asosga ega bo‘lmagan qo‘rqinch va tashvishlanishdan iborat, inson tomonidan yengish imkoniyat yo‘q muttasil psixopatologik holati. Mazkur patologik holatning ba’zi birlariga tushuncha berishga harakat qilamiz: 1) agarafobiya - shaxsning gavjum maydonlardan, shoh ko‘chalardan o‘tishiga qo‘rqishi; 2) kaustrofobiya - insonning eshigini qulflab yolg‘iz o‘tirishidan qo‘rqishi; 3) monofobiya - shaxsning yakka-yu yolg‘iz, hech kimsiz qolishdan qo‘rqishi; 4) atropofobiya - insonning ko‘pchilik davrasidan, xaloyiqdan qo‘rqishi; 5) nazofobiya - odamning kasal bo‘lib qolishdan qo‘rqishi; 6) eyrotrofobiya - 233 shaxsning ko‘pchilik davrasida izza bo‘lishdan, o‘zini yo‘qotib qo‘yishdan qo‘rqishi; 7) didaktogen - o‘quvchi yoki talabaning o‘qituvchidan qo‘rqishi; 8)yatrogen - bemorning shifokordan qo‘rqishi va hokazo. Xayolning organik jarayonlari bilan uzviy bog‘liqligi haqidagi ma’lumotlar yana ideomotor (yunoncha - tushuncha, tasavvur, lotincha - harakatlantiruvchi degan ma’noni bildiradi) aktlar (harakatlar)da mujassamlashgan bo‘ladi. Inson u yoki bu harakatni tasavvur qilish bilanoq xuddi shu narsaning tabiiy ravishda bajarilishi boshlanadi. Masalan, shaxs qaysidir ashulani dildan o‘tkazsa, uning xirgoyisi amalga oshiriladi yoki rubob to‘g‘risida tasavvur qilinsa, undagi barmoq harakati tasodifiy ijroga kirishadi va boshqalar. Xayol shakllari to‘g‘risida tushuncha. Xayolning asosiy shakli xayolot yoki fantaziya deb nomlanadi, lekin chet el psixologiyasida xayolning sinonimi sifatida qo‘llaniladi. Fantaziya inson ongida in’ikos etila boshlagandan e’tiboran borliqning qiyofasini o‘zgartirishga yo‘nalgan bo‘ladi, voqelikning unsurlari o‘rin almashtirish xususiyatiga ham egadir. Shuningdek, fantaziya insoniyat dunyosi uchun ma’lum bo‘lgan omillarga nisbatan yangi nuqtai nazar topishga va shu yo‘sinda yondashishga imkon beradi hamda badiiy, ilmiy bilish qadriyatlarni o‘zida mujassamlashtiradi. Odatda, bolaning asosiy faoliyati o‘yinga aylana borgan sari bog‘cha va kichik maktab yoshi davrida jadal rivojlanishi bilan tavsiflanadi. Ma’lumki, ta’kidlangan yosh davridagi bolalar uchun fantaziya obrazlari ularning o‘yin faoliyati uchun dastur tariqasida vujudga keladi: a) bola o‘zini kosmonavt sifatida his qiladi; b) konstruktor rolini bajaradi; v) o‘zini personaj xulq-atvori bilan taqqoslaydi; g) rolli, syujetli o‘yinlarda muayyan rollarga kirishadi va hokazo. Yüklə 5,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|