O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat univеrsitеti
Xayol turlari va tavsifi. Shirin xayol, aktiv xayol, passiv xayol
Yüklə 5,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
10.2. Xayol turlari va tavsifi. Shirin xayol, aktiv xayol, passiv xayol,
produktiv xayol, reproduktiv xayol, xayolga keltirish obrazlari Xayol jarayonining o’ziga xos xususiyatlaridan navbatdagisi xotira tasavvurlarini analiz va sintez qismidan iboratdir. Xayol uchun material bo’ladigan tasavvurlar xayol yaratib berayotgan obrazlarga ko’pincha to’liq holda kirmasdan, balki qisman faoliyatida ro’y beradi. Bunda muayyan tasavvurlardan ajratib olingan elementlarni boshqa tasavvurlar bilan qo’shish va bir turkum qilish jarayoni ro’y beradi. Mana shunday sintez qilish faoliyatida foydalanadilar, ular ya’ni yozuvchilar o’z asarlaridagi qaydnomalarning tiplarini bir qancha ayrim tasavvurlardan vujudga keltiradilar. Nihoyat xayolning o’ziga xos xususiyatlaridan yana biri shundaki, agar idrok obrazlari ayni hozirgi paytdagi narsalar bilan bog’liq bo’lsa, xotira obrazlari o’tgan zamondagi narsalarning obrazlarini tiklash bilan bog’liq bo’lsa, xayoliy yo’l bilan yaratilgan obrazlar esa hozirgi va o’tgan zamongagina emas, balki kelajak zamonga, odam kelajakda nima ishlar qilishini xayolan tasavvur qilib ko’rish bilan bog’liq bo’lishi mumkin. Iroda ma’lum xususiyatlari bilan xarakterlanadi: harakatchanlik, ustalilik, keskirlik, qat’iyatlilik, sabr-toqatlilik va o’z-o’zini boshqara olish. Irodaviy 221 xususiyatlarning namoyon bo’lishi, irodaviy imkoniyatlarni so’zsiz, quyidagi psixik jarayonlar – xayol, sezgi, xotira, tasavvur kabilar bilan bog’laydi. Shunday qilib, iroda katta kuch sifatida ijodni aktivlashtiradi, yuqori natijalarga erishishi va yana rassomning shaxs sifatida shakllanishida yuzaga chiqadi. Tafakkur – ijod kuchlaridan biri bo’lib, borliq materiallari haqida fikrlashda, tahlil qilishda idrok, sezgi, hissiyot va esda qoldirishda asosiy rol o’ynaydi. Xotira vositasida, ya’ni, badiiy asar yaratish maqsadida, tafakkur ishtirokida borliqni chuqur va har t omonlama bilishning oliy jarayoni hisoblanadi, predmet va voqealarning belgilari va o’zaro bir biriga qonuniy bog’langanligi bilan, umumiy va ichki xususiyatlarini ochishga yo’naltirilgan holda namoyon bo’ladi. Badiiy asar inson faoliyatining boshqa sohalaridagi kabi, tafakkurning mahsuli hisoblanadi. San’at asari faqat tasviriy materialni o’z ichiga olibgina qolmay, balki g’oyaviy-estetik mazmun, dunyoqarash, falsafiy tushunishni ham qamrab oladi. Rassomning tafakkuri ijodiy xarakteri bilan ajralib turadi, u ijodiy xayol bilan birga harakatlanadi va san’at spetsifikasi xususiyatlari bilan bog’liq ravishda ishlaydi. Xayol – ijodda asosiy va o’ziga xos natija ko’rsatuvchi ijodiy kuchdir. Badiiy ijodda uning ixtiyoriy, ixtiyorsiz, yaratuvchi ijodiy xayol kabi turlarining barchasi ishtirok etadi. Bular ichida albatta ijodiy faoliyatda ijodiy xayol katta o’rin tutadi. Ilhomlanish – insonning mehnat jarayonidagi eng ko’tarinki ruhiy holatidar. Rassomning ijodiy mehnatida ilhomlanish, aktiv ijod kuchlaridan biri sifatida ahamiyatli rol o’ynaydi. Ilhomlanish – go’yo ijodiy, ma’naviy, jismoniy jihatdan qattiq bosim berganday tuyulsa-da, lekin amaliy jihatdan rassom uchun bu vaziyat juda yengil kechgan, unda hamma narsaga oson erishilgan, ijodiy topshiriqlar juda tez yechilgan bo’ladi. Bu yengillik shu narsa bilan bog’liq bo’ladiki, bunda rassom katta hayotiy taassurotlar zaxirasiga ega edi va katta qiziqish va quvonch bilan ishlagan edi. Bunda uning ijodiy xayoli va obrazli tafakkuri faol ishlagan edi. Bularning barchasi sonning sifat darajasiga o’tishiga – natijada, qattiq ilhom bilan ishlangan mehnat badiiy asarni dunyoga keltirgan edi. Intuitsiya – sezgirlik, bu inson hayotida alohida fenomenal va murakkab faoliyat bo’lib, inson ruhiy faoliyatida – ya’ni ijodiy mehnatda, xususan badiiy ijodda katta rol o’ynaydi. Shu bilan birga 222 so’zsiz intuitsiya xotira, tafakkur va obrazli tasavvur bilan jips aloqada bo’ladi. Intuitsiya obyektiv borliqni aks ettiruvchi sifatida bo’lsada, uni rivojlantirish yo’llari ham bordir. Ulardan asosiysi - organizmning biologik sifatlarini tarbiyalashdir (rassomning ko’zi, qo’shiqchining ovozi, musiqachining qulog’i va barmoqlari, raqqosaning qomati) kuzatuvchilikni o’stirish, xotiraning hajmi va ishchanligini ko’tarish, tafakkurni rivojlantirish (jumladan, obrazlilikni), xayol, hissiyotni tushunish, birmaromlilik, uzluksiz mehnat va yangi yechimlarni har tomonlama izlash kabilardir. Badiiy talant - shaxsni individual-psixologik xususiyatlaridan biri bo’lib, u asosan badiiy ijodda eng katta kuch sifatida faol ishtirok etadi. Talant tug’ma emas u tug’ilganda tayyor holda berilmaydi, avloddan-avlodga o’tadigan meros ham emas. Yüklə 5,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|