O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi I. U. Raxmonov

9.2. Chastotaning og‘ishi va tebranishi.
Elektr energiya sifati qiymati kuchlanish va chastotalar og‘ishi, 
ularning o‘zgarish ko‘lami, elektr qiymatlarining nosinusoidalligi, 
kuchlanishlar nosimmetriyaligi bilan belgilanadi. 

---

120 
Chastotaning og‘ishi bu – 10 minut oralig‘ida chastotaning haqiqiy 
qiymatini nominal qiymatdan farqini ko‘rsatuvchi o‘rtacha qiymat. Normal 
holatda chastotaning og‘ishi nominal qiymatdan 

0,1 Gs o‘zgarishi ruhsat 
etiladi. Qisqa vaqt ichida esa 

0,2 Gs ga o‘zgarishi mumkin. 
Chastotaning tebranishi bu – chastotaning o‘zgarish tezligi sekundiga 
0,2 Gs dan kichik bo‘lmaganda, rejim parametrlarining tez o‘zgarishida 
asosiy chastotaning eng yuqori va eng kichik qiymatlari orasidagi farq 
hisoblanadi. 
Chastotaning tebranishi, og‘ishga ruhsat berilgan 

0,1 Gs dan 
tashqari, 

0,2 Gs dan oshishi mumkin emas. 
min
max
f
f
f



;
%
100
%
min
max



nom
f
f
f
f

9.3. Kuchlanish og‘ishi va tebranishi. 
Kuchlanishning og‘ishi bu – ish rejimining sekin o‘zgarishida, ya’ni 
kuchlanishni o‘zgarish tezligi sekundiga 1% dan oshmaganda, 
kuchlanishning haqiqiy qiymatining uning nominal qiymatidan farqiga 
aytiladi: 
N
U
U
U



yoki
%
100
%
N
N
U
U
U
U



Normal ish holatlarida kuchlanishning og‘ishi quyidagi qiymatlarda 
ruhsat etiladi:
-5

+10% gacha elektr yuritkich va apparatlarning qisqichlarida 
yurgizish va boshqarish paytida; 
-2,5

+5% gacha ish yuritish qurilmalari qisqichlarida; 

5% qolgan elektr iste’molchilar qiskichlarida. 
Avariyadan keyingi holatlarda kuchlanish kamayishi qo‘shimcha 5% 
ga ruhsat etiladi. 

---

121 
Har qanday elektr iste’molchi kuchlanishni nominal qiymatiga mos 
qilib qurilgan, shu bilan kuchlanishni me’yorida o‘zgarishi uni normal 
ishlashiga ta’sir qilmaydi. Ko‘rsatilgan me’yordan o‘zgarganda 
iste’molchilarning 
ish 
holati 
buzulishi 
mumkin(Elektrotermik 
qurilmalarida harorat o‘zgarishi, yoritkichlarning yoritilganlik darajasi 
o‘zgarishi, elektr yuritkich valida F.I.K.ning o‘zgarishi va boshqalar). 
Elektr ta’minoti sistemasida kuchlanish og‘ishiga asosiy sabab elektr 
iste’molchilar rejimining o‘zgarishi, ta’minlovchi energiya sistemaning 
holatining o‘zgarishi, liniyaning 10-6 kV yetarlicha qarshiliklari o‘zgarishi. 
Kuchlanishning 
ko‘rsatilgan 
me’yorlarda 
o‘zgarishi 
ham 
iste’molchilarning texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlariga ta’sir ko‘rsatadi. 
Kuchlanishning og‘ishi bir qancha tez-tez o‘zgarib turuvchi 
faktorlarga bog‘liq. Kuchlanish og‘ishining oqibatlari faqatgina qiymatida 
emas, balki kuchlanish og‘ishining davomiyligiga va kuchlanish og‘ishi 
ta’sir qilgan iste’molchilar hajmiga ham bog‘liq bo‘ladi. Masalan, qisqa 
vaqt ichida yuz bergan ba’zi ma’lum bir iste’molchilar uchun kuchlanish 
og‘ishining oqibati shu og‘ishni bartaraf qilish uchun ketgan sarf-
xarajatdan qimmatga tushishi mumkin. 
Kuchlanish sifatini tavsiflash uchun hozirgi vaqtda ehtimollik 
nazariyasiga asoslangan baholash uslubi yaratilgan bo‘lib, uning asosini 
matematik statistika tashkil etadi. Bu usul birinchi marta P.Ayere 
tomonidan taklif etilgan. Bu usulga ko‘ra asta-sekinlik bilan o‘zgaruvchi 
kuchlanishining 
iste’molchining 
iqtisodiy 
ko‘rsatkichlari 
yaxshi 
bo‘lishligini aniqlash aniq va qulay ravishda olib borishlik uchun 
T
davrida 
kuchlanish og‘ishining o‘rtacha kvadrati orali bajarish kerak bo‘ladi. 
Muallif tomonidan bu usul bir xil bo‘lmagan kuchlanish deb yuritiladi: 


2
.
'
kv
rt
o
U

=
 

T
O
i
dr
U
T
2
10000


---

122 
bunda, 
 
t
U
U
U
U
N
N
t
t




vaqt orasidagi kuchlanish og‘ishi; 
t
U
t

vaqtda tarmoqning ko‘rilayotgan nuqtasidagi kuchlanish 
og‘ishi. 
Kuchlanish har xilligining o‘lchov birligi foizning kvadrati bilan 
belgilangan: 1(%)
2
yoki 1/10000. Masalan, 25(%)
2 
li kuchlanish har 
xilligida nisbiy og‘ishlik kvadrati 25/10000 ga, og‘ishlikning o‘zi esa 
5/100 yoki 5% ga teng. 
Elektr tarmog‘idagi kuchlanish rejimini tahlil qilishlik uchun maxsus 
analizatorlar qo‘llaniladi. Ular yordamida og‘ishlikning o‘rtacha kvadratini 
o‘lchash mumkin. Shuningdek, 
T
davr ichidagi kuchlanish og‘ishning 
o‘rtacha qiymatini ham o‘lchash imkoniyati tug‘iladi: 


T
O
i
rt
o
dt
U
T
U
100
.
'
Bu qiymatlar bo‘yicha qiymatlar dispersiyasi, ya’ni tasodifiy 
qiymatlarning o‘rtacha qiymatdan og‘ish me’yori aniqlanadi: 

 

2
.
'
2
.
'
2
rt
o
kv
rt
o
U
U




Olingan qiymatlar 


2
.
'
2
,
kv
rt
o
U


va 
2
.
'
rt
o
U
bo‘yicha berilgan qiymatning 
og‘ish ehtimolligi aniqlanadi. Buning uchun normal funksiyalar taqsimoti 
(ehtimollik integrali) jadvallari yordamga keladi. 
Kuchlanish tebranishi. Kuchlanish tebranishi quyidagi ko‘rsatkichlar 
bilan belgilanadi:

---

123 
a) Kuchlanishning tebranishi 

U
– bu ish rejimining etarlicha tez 
o‘zgarishida, ya’ni kuchlanish o‘zgarish tezligi sekundiga 1% dan kam 
bo‘lmaganda, kuchlanishning ta’sir etuvchi eng katta va eng kichik 
qiymatlari o‘rtasidagi farq tushuniladi: 
%
100
%
min
max
N
U
U
U
U



9.1-rasm. Kuchlanishning vaqt bo‘yicha o‘zgarishi. 
b) Kuchlanishning o‘zgarish chastotasi (1/s, 1/min, 1/soat) 
F=m/T 
bunda, m – kuchlanish o‘zgarish tezligi sekundiga 1% dan kam 
bo‘lmaganda kuchlanishning T vaqt oralig‘ida o‘zgarishlar soni. 
v) Kuchlanishning ketma-ket o‘zgarishlari oralig‘i 

t
kj
.
Quyidagi rasmda kuchlanishni vaqt bo‘yicha o‘zgarish grafigi 
ko‘rsatilgan bo‘lib, unda 12 sekund davomida kuchlanish 5 marotaba 
quloch yoyadi. 
Rasmda 

U
1
,

U
2
,…, 

U
5
 – 
kuchlanish o‘zgarishining qulochlari; 

t
12
, 

t
23
, …, 

t
m5 
–
ketma-ket kelayotgan ekstremumlar orasidagi 
vaqt intervali; 
T 
- o‘lchov olib borilgan oraliq vaqt.