O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi I. U. Raxmonov

 

---

124 
9.4. Tok va kuchlanish shakllarining nosinusoidalligi va 
nosimmetriyaligi. 
Tarmoqning nosinusoidalligi kuchlanish egriligining nosinusoidallik 
koeffitsienti bilan xarakterlanadi va quyidagi formuladan topiladi:

%
100
%
100
2
2
1
2
2
.
.
NOM
S
N
U
U
U
U
K












 
bu yerda, 
U

 
- 

- 
garmonikadagi kuchlanishning ta’sir qiluvchi qiymati,
U
1 
- birinchi eng asosiy garmonikaning ta’sir qiluvchi qiymati. 
Nosinusoidallik koeffitsienti har qanday iste’molchilarda 5% dan 
oshmasligi
 
kerak. 
Kuchlanish nosimmetriyaligi deganda, fazaviy yoki liniyaviy
kuchlanishlarining amplitudaviy yoki fazaviy burchak siljishlarining o‘zaro 
teng bo‘lmasligi tushuniladi. 
Nosimmetriyaning normalangan ko‘rsatkichi bu teskari yo‘nalgan 
kuchlanish U
2
bo‘lib hisoblanadi va u quyidagicha aniqlanadi: 
%
100
2
2
NOM
U
U


Bu koeffitsientning ruxsat etilgan qiymati: 2 %. 
Elektr energiya sifat ko‘rsatkichlarining me’yoridan o‘zgarishi elektr 
ta’minoti sistemasida elektr energiya isrofiga, elektr qurilmalarining 
ishonchli ishlash darajasini pasayishiga, texnologiya jarayonlarining 
buzilishi va mahsulot ishlab chiqarishning kamayishiga olib keladi.
9.5. Sifat ko‘rsatkichlari buzilishining elektr qurilmalari ishiga 
ta’siri. 
Kuchlanish og‘ishining ma’lum bir iste’molchilarni ishlash 
rejimlariga va texnologik jarayonga ta’sirini bir necha misollar asosida 
ko‘rib chiqamiz.

---

125 
Hozirgi kunda eng keng qo‘llanilgan elektr iste’molchi bu asinxron 
yuritgichdir. Jadvalda kuchlanish og‘ishi –10 dan +10% oraliqda asinxron 
yuritkichlarning tavsifilariga ta’siri ko‘rsatilgan. 
9.1-jadval 
№ 
Yuritgich tavsifi 
Kuchlanish 
o‘zgargandagi tavsiflar 
o‘zgarishi 
-10% 
+10% 
1 Ishga tushuruvchi va aylantiruvchi 
moment 
-19% 
+21% 
2 Sinxron aylanish chastotasi
const 
const 
3 Sirpanish, % 
+23% 
-17% 
4 Nominal yuklamada aylanish chastotasi 
-1,5% 
+1% 
5 F.I.K. 
a) nominal yuklamada 
b) yuklama 75% da
v) yuklama 50% da 
+2% 
const 
-1

-2% 
+1% 
const 
-

+2% 
6 Quyidagi yuklamalarda 
cos

a) 100% 
b) 75% 
+1% 
+2

+3% 
-3% 
-4% 
v) 50% 
+4

+5% 
-5

-6% 
7 Nominal yuklamada rotor toki 
+14% 
-11% 
8 Nominal yuklamada stator toki
+10% 
-7% 
9 Ishga tushirish toki 
-10

-12% 
+10

+12% 
10 Nominal yuklamada chulg‘amlarda t -
haroratning o‘sishi 
+5

+6
0
C 
Amalda 
o‘zgarmaydi 

---

126 
η 
Yuqoridagi keltirilgan qiymatlar faqatgina yuritgich tavsifini 
ko‘rsatadi. Nominal qiymatdan og‘ish yuritgich bilan birga ishlayotgan 
qurilmalarning ham ish holatiga ta’sir qilib bir qancha iqtisodiy zarar 
keltiradi. 
Keltirilgan quyidagi ko‘rsatgichlar sifatsiz kuchlanish keltirgan 
zararlarni ko‘rsatadi: 
1. Kuchlanishning o‘rtacha 3,86% nominal qiymatdan og‘ish 
oqibatida 280 kVt quvvatli elektropechlar rangli metall eritishda ortiqcha
9.2-rasm. Kuchlanish ogishining elektr energiya sifatiga ta’siri. 
isrofgarchilik 65000 kVt·soat/yil bo‘ladi. 
2. Kuchlanish og‘ishi 2,87% bo‘lganda poyabzal ishlab chiqaruvchi 
fabrikalarning issiq vulkanizatsiya sexi sifatsiz mahsulot ishlab chiqaradi, 
chunki og‘ishning +1

-2% 
i
haroratning oshishiga olib keladi, bu esa 
mahsulot ishlab chiqarishni sekinlashtiradi va bunda 1 mlrd. so‘m/yil zarar 
keltirishi mumkin. 
3. 10000kVA quvvatli elektropech sutkasiga 44 tonna silikoxrom 
mahsulotni ishlab chiqaradi. Kuchlanishning 5-9% kamayishida ishlab 
chiqaruvchanlikni 38,8 tonnaga kamaytiradi, bu taxminan 12% bo‘ladi. 

---

127 
Kuchlanishning kamayishi payvandlash sifatini yomonlashtiradi. 
Kuchlanish kamayishi 10% bo‘lganda payvandlash vaqti 20% ko‘payadi. 
Agar tikuv sexida 2220 ta tikuv mashinasi (AT-120-5) ishlayotganda 
kuchlanishning nominal qiymatida 5% kamayishi 1 soat davomida 131 
metr mato ishlab chiqarmasligiga olib keladi. 
Kuchlanishning 6-7% kamayishi metallarni quydiruvchi 3x225 kVt 
quvvatli elektropechlarda elektr energiya isrofi 270000 kVt·soat/yilga teng 
va texnologik jarayonning uzok davom etishiga olib keladi. 
Kuchlanish og‘ishiga lampa chulg‘ami juda ham sezgir hisoblanadi. 
Rasmda yorug‘lik oqimi va lampaning ishlash vaqtini kuchlanishning 
darajalarining quvvatga bog‘liqliklari ko‘rsatilgan. 
1 – Yorug‘lik oqimi, F; 
2 – Yorug‘lik qaytarilishi, 

;
3 – Quvvat, P; 
4 – O‘rtacha ishlash muddati, T(% larda). 
Cho‘g‘lanish lampalari uchun kuchlanishning 1% nominal qiymat 
oshishi iste’mol quvvatining taxminan 1,5% oshishiga va yorug‘lik 
oqimining 3,7% ga oshishiga ishlash muddatini 14% kamayishiga olib 
keladi. Kuchlanishning 3% ga oshishi chulg‘anish lampalarini ishlash 
muddatini 30% ga kamayishiga olib keladi. Kuchlanishning 5% ga oshishi 
lampalar ishlash vaqtini 2 martda kamaytiradi. Lyuminitsent lampalarining 
kuchlanishi 10% ga oshganda ularning ishlash muddati 20-30% ga 
kamayadi.