5.2.
Davlat budjeti va uning ijrosini ta’minlash
Budjet davlat daromadlarining asosiy qismini o‘zida jamlaydi va davlatning
ijtimoiy - iqtisodiy, siyosiy vazifalarini amalga oshirish uchun zaruriy pul mablag‘lari
fondini o‘zida aks ettiradi.
Davlat budjeti orqali jamiyatda yaratilgan yalpi ichki mahsulot qayta
taqsimlanadi. Yalpi ichki mahsulotning qayta taqsimlanishi jamiyatdagi umumiy
ehtiyojlar: maorif, sog‘liqni saqlash, mamlakatdagi iqtisodiy va siyosiy barqarorlik,
aholi tarkibida ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamni moddiy jihatdan qo‘llab-
quvvatlash, tinchlik, chegaralar dahlsizligini saqlash va favqulodda holatlar uchun
saqlanadigan davlat zaxiralarining mavjud bo‘lish zarurati tufayli kelib chiqadi.
Shuningdek, davlat budjet orqali davlat jamiyatning ijtimoiy takror ishlab chiqarish
jarayoniga ta’sir qilishning moliyaviy dastaklariga ega bo‘ladi. Davlat budjeti
davlatning asosiy moliyaviy rejasi sifatida davlat hokimiyatining iqtisodiy
imkoniyatlarining moliyaviy asosini yaratadi.
Iqtisodiyotning o‘rnatilgan barqarorligi darajasi davriy budjet taqchilligi va
ortiqchaligi miqdorlariga bog‘liq. Davriy taqchillik (ortiqchalik) iqtisodiy faollik
pasayishi (oshishi) sharoitida soliq tushumlarining avtomatik kamayishi (oshishi) va
davlat xarajatlarining avtomatik oshishi (kamayishi) natijasida yuzaga keladigan
davlat budjeti taqchilligi (ortiqchaligi)dir.
Davriy pasayish bosqichida soliqlar avtomatik pasayishi, davlat transfertlarining
oshishi natijasida budjet taqchilligi kelib chiqadi.
Davriy yuksalish bosqichida soliqlar avtomatik ko‘payishi va davlat
xarajatlarining kamayishi natijasida budjet ortiqchaligi paydo bo‘ladi. Davlat
xarajatlari o‘zgarmas bo‘lgan sharoitda ham budjet taqchilligi va ortiqchaligi mavjud
bo‘lishi mumkin.
61
O‘rnatilgan barqarorlashtirgichlar muvozanatli YaIM hajmini , uning potensial
hajmi darajasi atrofida tebranishi sababini to‘liq tugatmaydi va ishlab chiqarishning
har qanday darajasida mavjud bo‘lishi mumkin.
To‘liq bandlikni ta’minlagan diskret fiskal siyosat yuritilishi natijasida davlat
budjetining tarkibiy taqchilligi (ortiqchaligi), ya’ni to‘liq bandlik sharoitida budjet
xarajatlari (daromadlari) va daromadlari (xarajatlari) o‘rtasidagi farq yuzaga keladi.
Davriy taqchillik ko‘pincha davlat budjetining haqiqiy taqchilligi va tarkibiy
taqchillik farqi sifatida baholanadi.
Davlat budjdeti kamomadini moliyalashtirish usullari:
1. Pul-kredit emissiyasi;
2. Davlat zayomlarini chiqarish;
3. Davlat budjetiga soliq tushumlarini ko‘paytirish.
4. Xususiylashtirishdan tushgan mablag‘lar hisobiga moliyalashtirish.
Davlat budjeti kamomadi pul chiqarish orqali qoplanganda, muomalada pul
massasini ko‘paytirish inflatsiyaga olib keladi.
Inflatsiya darajasi oshganda Oliver-Tanzi samarasi paydo bo‘ladi. Ya’ni, soliq
to‘lovchilar tomonidan davlatga to‘laydigan soliqlar to‘lovini atayin kechiktirish
hollari yuzaga keladi. Bu esa davlat budjeti kamomadi oshishiga olib keladi. Budjet
taqchilligi tufayli davlat xususiy ishlab chiqaruvchilardan tovarlar va xizmatlar sotib
olsa-yu, lekin ular to‘lovlarni kechiktirsa, xususiy ishlab chiqaruvchilar o‘z
mahsulotlari narxlarini oldindan oshirib qo‘yishadi. Bu esa inflatsiyaning oshishiga
olib keladi.
Agar davlat budjeti taqchilligi davlat zayomlarini chiqarish orqali
moliyalashtirilsa, ular sotilishi natijasida pulga talab oshadi. Bu esa o‘z navbatida foiz
stavkasini ko‘tarilishiga olib kelishi mumkin. Oqibatda investitsiya xarajatlari, sof
eksport hajmi va qisman iste’mol xarajatlari kamayadi. Pirovardida siqib chiqarish
samarasi ro‘y beradi va u fiskal siyosatning rag‘batlantiruvchi samarasini zaiflashtirib
qo‘yadi.
Budjet taqchilligini moliyalashtirishning bu usuli noinflatsion usul hisoblansa-
da, inflatsiya xavfini ma’lum muddatga kechiktiradi xolos. Chunki muddati yetgan
62
zayomlarni sotib olish bilan davlat muomaladagi pul massasini ko‘paytiradi. Bu esa
o‘z navbatida, baholar darajasining ko‘tarishiga sabab bo‘ladi. Soliq tushumlarini
ko‘paytirish budjet taqchilligini moliyalashtirishning uchinchi yo‘li bo‘lib, u uzoq
muddat talab etadigan soliq islohati o‘tkazilishini talab etadi. Bu islohotlar soliq
bazasini kengaytirish, soliq stavkalarini kamaytirish, soliq yukini ishlab
chiqaruvchilardan ko‘proq mulk egalari va mulkdan foydalanuvchilar zimmasiga
o‘tkazish orqali soliqlar tushumini ko‘paytirishni ko‘zda tutadi.
Budjet ortiqchaligini kamaytirish usullariga muomaladagi pul mablag‘larini olib
qo‘yish va davlat qarzlarini to‘lash kiradi.
Davlat qarzlarini to‘lash nominal daromadlar va muomaladagi pul massasini
oshirib, baholar darajasining yanada oshishiga olib kelishi mumkin. Shu tufayli
budjetdagi
ortiqcha
mablag‘larni
muzlatib
qo‘yish
budjet
kamomadini
pasaytirishning nisbatan noinflatsion usulidir.
Barqarorlashtirishning dastlabki bosqichida olib borilgan izchil makroiqtisodiy
siyosat natijasida davlat budjeti taqchilligi pasaytirildi va 2003, 2004-yillarda YaIM
ga nisbatan 0,4 foizni tashkil etdi (1992-yilda 12 foiz). Bu umume’tirof etilgan 3 foiz
li me’yordan ancha past ko‘rsatkichdir. Budjet taqchilligi asosan noinflatsion usullar
bilan, ya’ni davlat obligatsiyalari chiqarish hamda xususiylashtirishdan tushgan
mablag‘lar hisobiga moliyalashtirildi.
Keyingi yillarda amalga oshirilgan islhotlar natijasida davlat moliyasining
barqarorligi kuzatildi va unda quyidagilar muhim ahamiyatga ega bo‘ldi:
-yangi tahrirdagi Soliq kodeksining qabul qilinishi soliq tizimining huquqiy
maqomining yanada takomillashuvini ta’minladi;
-soliq yukini yanada qisqartirish va soliq ma’murchiligini takomillashtirilishi
natijasida tadbirkorlik faoliyatiga keng yo‘l ochib berildi;
-kuchli ijtimoiy himoya tizimini shakllantirish va uni barqaror moliyaviy
ta’minlash mablarini shakllantirishda davlat budjeti va budjetdan tashqari maqsadli
jamg‘armalarning alohida ahamiyatini hisobga olgan holda davlat budjeti xarajatlari
tarkibida ijtimoiy-madaniy tadbir xarajatlari va aholini ijtimoiy himoyalash
xarajatlari ustuvor ahamiyat kasb etdi. Natijada aholining turmush darajasini yanada
63
oshirish va ularning daromadlarini izchil oshirish, ish haqi stipendiya, ijtimoiy nafaqa
va pensiya miqdorini Inflatsiya darajasidan yuqori miqdorlarda ko‘paytirish yo‘li
bilan fuqarolarni ijtimoiy qo‘llab quvvatlashni kuchaytirildi;
-davlat budjeti ijrosining g‘aznachilik tizimini joriy etilishi uning kassa ijrosini
yagona standartlar va tartiblarga muvofiq samarali ijrosining ta’minlanmoqda;
-tiklanish va taraqqiyot jamg‘armasini tashkil qilinishi real sektorning tayanch
tarmoqlarini modernizatsiya qilish va texnik qayta qurollantirish, samarali tarkbiy
islohotlarni amalga oshirish va investitsiya siyosatini moliyaviy ta’minlashning
samarali manbalarini shakllanishiga olib keldi. Ayniqsa ushbu jamg‘arma inqirozga
qarshi choralar dasturida belgilangan chora tadbirlarni samarali ijrosini ta’minlashda
alohida ahamiyat kasb etmoqda;
- joylardagi ijtimoiy iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning asosiy moliyaviy
manbalaridan biri bo‘lgan mahalliy budjetlarning daromad bazasini yanada
mustahkamlash, ularni dotatsiyadan chiqarish bo‘yicha amalga oshirilgan islohotlar
natijasida ularning barqarorligi ta’minlandi.
Davlat budjeti tizimidagi institutsional isloxotlar:
budjet tashkilotlarini moliyalashtirish tartibini belgilash;
budjet tasnifini takomillashtirish;
o‘rta muddatli budjetlarni shakllantirish;
g‘aznachilik tizimini joriy qilish.
G‘aznachilik — Davlat budjetining ijrosini ta’minlashning bir shakli bo‘lib,
unda davlat budjeti daromadlarini yagona g‘aznachilik hisobraqamida to‘planishini
ta’minlanadi, budjet mablag‘laridan foydalanish ustidan nazoratni amalga oshiriladi,
shuningdek davlat tashqi va ichki qarzlarini boshqarishda xizmat ko‘rsatadi hamda
budjetdan tashqari maqsadli jamg‘armalar, budjet tashkilotlarining budjetdan tashqari
mablag‘lari pul oqimlarini monitoringini olib boradi.
Davlat budjetining g‘aznachilik ijrosiga o‘tishning maqsadi:
-
Davlat budjetini samarali boshqarish;
-
Davlat budjeti mablag‘laridan samarali foydalanish;
-
budjet mablag‘laridan maqsadli foydalanish ustidan nazoratni kuchaytirish;
64
-
Davlat budjeti ijrosi to‘g‘risidagi hisobotni tayyorlash muddatini qisqartirish
va sifatini yanada yaxshilash.
G‘aznachilikning vazifalari :
•
Davlat budjetining kassa ijrosi;
•
Davlat budjeti mablag‘larining tushumi va sarfi ustidan nazoratni amalga
oshirish;
•
Davlat budjeti mablag‘larini boshqarish;
•
Davlat budjetida mablag‘lar nazarda tutilgan yuridik yoki jismoniy shaxslar
nomidan va ularning topshirig‘iga binoan to‘lovlarni amalga oshirish;
•
budjet tashkilotlarining tovarlar yetkazib berish (ishlar bajarish, xizmatlar
ko‘rsatish) uchun tuzadigan shartnomalarini, shuningdek, buyurtmachilarning Davlat
budjeti mablag‘lari hisobidan kapital qurilish uchun tuzadigan shartnomalarini
ro‘yxatga olish;
•
Davlat budjeti g‘azna ijrosining buxgalteriya hisobini yuritish;
•
Davlat budjeti ijrosining qanday borayotganligi to‘grisidagi axborotlarni
yig‘ish, qayta ishlash va tahlil qilish;
•
O‘zbekiston Respublikasi davlat ichki va tashqii qarzlariga xizmat
ko‘rsatish, O‘zbekiston Respublikasi kafolatlarini bajarish.
G‘aznachilikka o‘tish bosqichlari:
1.
2005-yil 1-iyundan boshlab, Toshkent shahri va Samarqand viloyatida davlat
budjeti g‘aznachilik ijrosining ba’zi elementlari tajriba uchun tadbiq qilindi;
2.
2006-yildan davlat budjetining g‘aznachilik ijrosi yetti viloyatga bosqichma-
bosqich tadbiq etildi; (Samarkand, Namangan, Buxoro, Toshkent shaxri, Sirdaryo,
Surxondaryo, Xorazm, Qoraqalpog‘iston Respublikasi).
Qolgan hududlar 2007-yilda qamrab olindi. (Andijon, Jizzax, Qashkadaryo,
Navoiy, Toshkent, Fargona viloyatlari ).
G‘aznachilik tadbiq etilishining ijobiy natijalari:
-
quyi budjet tashkilotlariga mablag‘larni bosqichma - bosqich moliyalashtirish
mexanizmi tugatildi;
65
-
budjet mablag‘larining banklardagi ko‘plab hisobraqamlarda tarqalib
ketishiga barham berildi;
-
mablag‘lar g‘aznachilik hisobraqamida jamlandi va buning natijasida
to‘lovlarni amalga oshirish, shu jumladan ish haqini to‘lash muddatlari qisqardi;
-
budjet mablag‘larining aylanish jarayonining samaradorligi oshdi.
Respublikamizda
o‘tkazilayotgan soliq-budjet siyosati makroiqtisodiy
barqarorlikni ta’minlab turish, ustuvor tarmoqlarni investitsiyalash, ta’lim sohasini
jadal rivojlantirish, aholini ijtimoiy himoya qilish maqsadlariga qaratilib kelinmoqda.
Dostları ilə paylaş: |