O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi m. U. Xamidova maxsus pedagogika

Ko‘rishda nuqsoni bo‘lgan bolalar ko‘ruv o‘tkirligiga ko‘ra 
2 turga bo‘linadi: 
1.Total ko‘rlar - ko‘rish o‘tkirligi 0. 
2.Qisman ko‘rlar. Ko‘rish o‘tkirligi 0, 05 gacha. Mashg‘ulot-
larda ular asosan o‘quv materialini sezish, eshitish idroki asosida 
o‘zlashtiradilar. Brayl tizimi bo‘yicha o‘qiydi va yozadilar. Ba’zi bir 

---

22 
bolalar saqlangan ko‘rish imkoniyatidan o‘qish va yozishda foydala-
nishlari mumkin. 
Zaif ko‘ruvchilar ko‘rish o‘tkirligiga ko‘ra quyidagicha 
turga bo‘linadi 
1. Ko‘ruv o‘tkirligi 0, 05dan 0, 1 gacha 
2. Ko‘ruv o‘tkirligi 0, 1dan 0, 2 gacha 
3. Ko‘ruv o‘tkirligi 0, 2 dan yuqori 0, 4 gacha.
Ko‘rish o‘tkirligi pastligi bilan bir qatorda ayrim bolalarda 
ko‘rish maydoni toraygan, fazoviy idrok buzilgan bo‘lishi ham 
mumkin. (Ko‘rish o‘tkirligi 0,1 bo‘lgan bolalar). Bularning barchasi 
o‘quv materialini idrok etish, o‘zlashtirishga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. 
Zaif ko‘ruvchi bolalar maxsus sharoitda, maxsus usul, uskunalar, 
texnik va optik vositalar yordamida o‘qitilishi maqsadga muvofiqdir. 
Ularga ta’lim-tarbiya berish jarayonida ko‘ruv idrokini rivojlantirish-
ga alohida ahamiyat beriladi.
Ko‘rishdagi nuqsonlar bolaning ruxiy, jismoniy rivojlanishida 
ikkilamchi nuqsonlar kelib chiqishiga olib keladi. Ko‘rishida nuqsoni 
bo‘lgan bolalar va kattalarning ta’limi va tarbiyasini tashkil etishni 
o‘rganuvchi ilmiy ta’limotlarni o‘rganuvchi fan tiflopedagogika fani 
hisoblanadi . 
Ko‘rishning zaiflashuvi sabablari: 
1. Albinizm – odamlarning terida, ko‘zda, sochda rangning 
(pigmentning) bo‘lmasligi bilan tug‘ilish. Ularda rangsiz teri va juda 
yorqin oq-sariq soch bo‘lishi mumkin (odatiy yetnik gruppalardan 
tashqari). Albinism ko‘ruv faoliyatiga ta’sir qiladi.
2. Katarakta -bu ko‘z linzalarining xiralashuvi oqibatida yorqin 
ko‘rishni qiyinlashtiradi. Katarakta ko‘p hollarda bir necha sabablar 
bilan bog‘liq. Ko‘p bolalar katarakta bilan tug‘iladi. Katarakta ko‘zdagi 
qizarishlar, shishlar va boshqa ko‘z kasalliklaridan bo‘lishi mumkin. 
Bunda bolaning ko‘zi odatdagidan kichikroq bo‘ladi. Homiladorlik 
davridagi infeksiyalar ham kataraktaga sabab bo‘lishi mumkin.
3. Diabetga aloqador ko‘z kasalligi. Ko‘p davlatlarda ko‘rish 
zaiflashuvining asosiy sababchisi sifatida ko‘rsatiladi. Bundan gla-
ukoma, katarakta diabetik retionapiya kelib chiqishi mumkin. 
4. Glaukoma – ko‘ruv nervi miyaga ma’lumotni beradi. U 
shikastlanganda ko‘zda bosim oshadi. Ko‘zlarning to‘g‘ri ishlashi 
ularning shaklini ushlab qolishi sog‘lom bo‘lishi uchun bosim 

---

23 
ma’lum miqdorda bo‘lishi kerak. Bosim juda yuqori bo‘lsa bolada 
quyosh yoki yorqin nurlarda noqulaylik kuzatilishi, bolada g‘ilaylik 
bo‘lishi (bolaning ko‘zlari turli tomonga qarashi) yoki “dangasa 
ko‘z” (bir ko‘zning boshqasiga qaraganda kuchsizligi)ning bo‘lishi 
va ko‘z yoshlanishi mumkin.
5. Daryo ko‘rlik. Daryo bo‘yida yashaydigan qora pashsha to-
monidan yuqadigan, ko‘zlarning hamma ichki to‘qimalari zararlanib, 
qon ketish, qizarish, shish va boshqa yakuniy asoratlar bo‘lsa 
ko‘rlikka olib keladi. Ta’siriga uchragan kishilarning 99% Afrikada, 
1%i Yaman, Meksika, Gvatemala, Ekvador, Kolumbiya, Venusuel-
lada yashaydi. Astigmatism bilan yoki astigmatizmsiz keladigan mio-
piyalar (yaqindan ko‘rish) gipermetropiyalar (uzoqdan ko‘rish) kiradi 
6. Pigmentli retinet retinetli kasallik. Birinchi belgisi, yerta bola-
likda salbiy ta’sir bilan ro‘y beradi. Qorong‘ida kuchsiz ko‘radi va 
ko‘rish maydoni torayishni boshlaydi. Pigmentli retinit turmushda va 
oilaviy hayotda uchraydigan eng odatiy ko‘z kasalligidir. 
7. Traxoma. Chivinlar orqali yuqadigan kasallik. Bunda ko‘zdan 
infeksiya ajralib chiqadi. Bir necha yillardan keyin infeksiya 
takrorlanadi, ko‘zning ichida chandiqlar bo‘lishi, qovoqlar og‘rishi, 
ko‘zi ojizlikka ham olib kelishi mumkin. 
Maxsus ta’lim – tarbiya jarayonida ko‘rishida nuqsoni bo‘lgan 
o‘quvchilarda ta’limga bo‘lgan qiziqishni uyg‘otish, ularning rivoj-
lanish va mustaqil bilim olishga bo‘lgan ehtiyojlarini qondirish uchun 
shart sharoitlar yaratish. Ko‘rishida nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarda 
ta’limga bo‘lgan qiziqishni uyg‘otish, ularning rivojlanish va 
mustaqil bilim olishga bo‘lgan ehtiyojlarini qondirish uchun shart 
sharoitlar yaratish. Ko‘r va zaif ko‘ruvchi bolalar tafakkurining rivoj-
lanishini ular imkoniyatlarini hisobga olgan holda ta’minlash, ijodiy 
qobiliyatlarini. Ko‘r va zaif ko‘ruvchi bolalar tafakkurining rivoj-
lanishini ular imkoniyatlarini hisobga olgan holda ta’minlash, ijodiy 
qobiliyatlarini. Kasbiy faoliyatga tayyorlash, zamonaviy ijtimoiy-
iqtisodiy sharoitlarda mehnat faoliyati uchun lozim bo‘lgan tasavvur, 
ko‘nikma va malakalarni rivojlantiriladi. 
Ko‘rishida nuqsoni bo‘lgan bola shaxsini har tomonlama rivoj-
lantirish, ijodiy tomondan o‘z-o‘zini namoyon etishga bo‘lgan inti-
lishini tarbiyalash, individual kreativ qobiliyatlarni namoyon etish 
uchun qulay shart-sharoitlarni yaratish lozim.

---

24 
Ko‘rishida nuqsoni bo‘lgan bolaning ijtimoiylashuvini stimul-
lash, uning ijtimoiy tajribasini boyitish, kishilar bilan muloqot va 
birgalikdagi bo‘lgan faoliyatga tayyorlash, madaniy qadriyatlarga, 
madaniy hayotda faol ishtirok etishga o‘rgatish. Estetik tushunchalar 
va tamoyillar bilan tanishtirish davomida ahloqiy ongni tarbiyalash, 
burch va mas’uliyat hislarini mustahkamlash. Ko‘rishida nuqsoni 
bo‘lgan o‘quvchilar jismoniy rivojlanishiga ko‘maklashish, ularda 
shaxsiy gigiena malakalarini mustahkamlash, sog‘lom turmush tar-
zini, mehnatsevarlikni, mustaqillilikni, o‘z-o‘zini nazorat eta bilishni 
tarbiyalash. Ko‘rishida nuqsoni bo‘lgan bolaning har tomonlama 
rivojlanishi ularning kishilar bilan samarali hamkorlik o‘rnatish 
malakalarining egallanishiga, dunyoga bo‘lgan estetik munosabatni 
tarbiyalashga ko‘maklashadi.
V. Gayui (1745-1822) tiflopedagogika fanining va ko‘rishida 
nuqsoni bo‘lgan shaxslarni o‘qitishning asoschisi hisoblanadi, uning 
maslakdoshi va izdoshi, fransuz pedagogi D. Didro Fransiya va 
Rossiyadagi ko‘rishida nuqsoni bo‘lgan shaxslar uchun mo‘ljallan-
gan ilk ta’lim muassasalarining asoschisidir. 
V. Gayui bois nafaqat ko‘rishida nuqsoni bo‘lgan shaxslarni 
tizimli o‘qitish yo‘lga qo‘yildi, balki ularga ta’lim olishga va ijtimoiy 
moslashishga muhtoj bo‘lgan jamiyatning to‘laqonli a’zolari sifatida 
qarashi shakllandi. L. Brayl – re’lefli yozuvning olti nuqtali tizimini 
yaratgan. Ye.B. Ryabkin – ranglarni farqlashning tug‘ma va orttiril-
gan shakllari, A. I. Gersen nomidagi Leningrad pedagogika instituti 
professori, B. I. Kovalenko tiflopedagogika fanining rivojiga va 
ko‘rlarni umumta’lim fanlariga o‘qitish usullarini ishlab chiqishga 
katta hissa qo‘shgan. M.I. Zemsova, A.I. Litvak, V. Fromm, Ya. 
Yasenskiy – ko‘rish nuqsonining darajasiga ko‘ra tafakkurning 
rivojlanishini o‘ziga xos xususiyatlarini o‘rgangan. O‘zbek milliy 
olimlardan Sh.Xalilova 2005-yil “Ko‘rishida nuqsoni bo‘lgan bolalar 
tafakkur xususiyatlari” mavzusida, O. Rustamov ko‘rishida nuqsoni 
bo‘lgan bolalarda matematik tasavvurlarni shakllantirish mavzusida 
tadqiqot ishlarini olib borgan. Shuningdek, yosh olimlardan 
D.Sultonova, N.Abidova, Z. Djalolovalar ko‘rishida nuqsoni bo‘lgan 
bolalar bilan olib boriladigan pedagogik-korreksion ishlarni o‘ziga 
xos tomonlarini o‘rganish, takomillashtirish yuzasidan tadqiqot 

---

25 
ishlarini olib bormoqdalar. Mualliflar tomonidan qator darslik, o‘quv 
qo‘llanma, dasturlar va maqolalar nashr etishga erishildi. 
Ma’lumki, ko‘rish analizatori nurlarni qabul qiluvchi qism-ko‘z 
olmasi (soqqasi) va uning yordamchi apparatidan ko‘zga tushgan 
tasvirni avval po‘stloq osti markazlariga, keyin esa oliy ko‘ruv 
markazlari joylashgan katta miya po‘stlog‘iga (ensa bo‘laklariga) 
yetkazib beradigan o‘tkazuvchi yo‘llardan tashkil topgan. Ana shu 
analizatorning har qanday qismlaridagi o‘zgarishlar bolaning ko‘rish 
qobiliyatiga albatta ta’sir ko‘rsatadi. 
Tiflopedagogikada ko‘zi ojiz bolalar ko‘r (so‘qir), yaxshi ko‘ra 
olmaydigan, ko‘zi xira, zaif ko‘ruvchi bolalar guruhiga bo‘linadi. 
Ko‘r bolalarning ko‘rish qobiliyati keskin kamaygan (total ko‘rlik) 
yoki korreksiya qo‘llanilganida (ko‘zoynak tutilganda) ham ko‘rish 
o‘tkirligi 0, 04 gacha pasaygan, ya’ni bunday bolalar amalda ko‘r 
bo‘ladi. Zaif ko‘ruvchi bolalarda ko‘rish o‘tkirligi 0, 05 dan to 0, 4 
gacha bo‘lishi mumkin. Ushbu guruhdagi bolalar tevarak-atrofni 
ko‘rish analizatori orqali idrok etadi. 
Ko‘rishga aloqador nuqsonlar kelib chiqish sabablariga ko‘ra 
tug‘ma va orttirilgan bo‘ladi. Tug‘ma nuqsonlar sabablari orasida 
irsiy kasalliklar (masalan, tug‘ma kataraktaning ba’zi shakllari va 
boshqalar), homilador ayolning toksoplazmoz, qizilcha kasalliklari 
bilan og‘rishi, xomila ko‘rish organlarining embrional rivojlanish 
paytda zararlanishi, miya o‘smasi va shu kabi kasalliklar katta rol 
o‘ynaydi. 
Orttirilgan ko‘rish nuqsonlari hozirgi kunda nisbatan kam 
uchraydi. Aholiga davolash-profilaktika, oftalmologiya yordamining 
yaxshilangani tibbiyot sohasidagi katta yutuqlar qo‘lga kiritilgani 
munosabati bilan zaif ko‘ruvchi bolalar ancha kamaydi. Traxoma, 
chechak, so‘zak, ko‘z sili, skarlatina va boshqa kasalliklar oqibatida 
bolalarning ko‘r yoki zaif ko‘ruvchi bo‘lib qolish hodisalariga deyarli 
tamomila barham berildi. 
Ko‘z ojizligi, ya’ni ko‘rish nuqsonlari zo‘rayib boradigan va bir 
xil turadigan (muqim) bo‘ladi. Zo‘rayib boradigan xili kun sayin 
og‘irlashib, bora-bora ko‘rlikka olib keladi. Muhim xili esa turg‘un 
bo‘ladi, bolaning ko‘rish darajasi doim bir xilda turaveradi. Ko‘rish 
qobiliyatining zo‘rayib boradigan zaifligi, ko‘ksuv, ya’ni glaukoma 
kasalligi (ko‘z ichki bosimining ko‘tarilib ketishi) ko‘ruv nervi 

---

26 
atrofiyasi, to‘r parda (ko‘zning yorug‘likni qabul qiladigan qismi) 
distrofiyasi (aynishi) ga bog‘liq bo‘lib, bolaning har qanday 
rivojlanish davrida vujudga kelishi mumkin. Gigienik talablarga 
rioya qilmaslik refraksiya alohida yordamga muhtoj bolalar bilan 
bog‘liq bo‘lgan ko‘z kamchiliklari zo‘rayib borishiga ham olib keladi 
(faqat yaqindan yoki uzoqdan ko‘rishga). 
Yosh go‘daklarda ba’zan ko‘zga oid tug‘ma nuqsonlar ham 
uchraydi: kriptoftalm - ko‘z olmasi, qovoqlarining tug‘ilishdan 
rivojlanmay qolgani; mikroblefaron -ko‘z qovoqlar kaltaligi tufayli 
ko‘zning yumilmay turishi, koloboma — ko‘z qovoqlarining nuqsoni 
va boshqalar shular jumlasidandir. Bunday kamchiliklarning 
ko‘pchiligini jarrohlik yo‘li bilan davolab, ularni bartaraf etsa bo‘ladi. 
Ko‘zi ojiz, so‘qir bolalar ko‘r tug‘ilgan va ko‘r bo‘lib qolgan 
bolalar ikki guruhga ajratiladi. Birinchi guruhga tug‘ilishdan ko‘zi 
ojiz va tug‘ilganidan so‘ng to uch yoshgacha bo‘lgan davr ichida 
ko‘rish qobiliyati buzilgan bolalar kiritilsa, ikkinchisiga keyinchalik 
ko‘zi ko‘r bo‘lib qolgan bolalar kiritiladi, bunday bolalar xotirasida 
ko‘rish tasavvurlari qolgan bo‘ladi. Ko‘rish qobiliyatining og‘ir 
shakldagi buzilishlari bolaning xarakterida, psixikasida ikkilamchi 
asoratlar paydo bo‘lishiga olib keladi. 
Ko‘rish nuqsonlarining eng ko‘p tarqalgan shakllaridan biri-
refraksiya alohida yordamga muhtojlaridir. Ularga yaqin ko‘rish 
(miopiya)ning turli darajasi, gipermetropiya, uzoqni ko‘rish yoki 
yaqin ko‘rish astigmatizmi kiradi. 
Refraksiya alohida yordamga muhtojlari, ya’ni nurlarni sindi-
ruvchi fokus ko‘z turi oldida bo‘ladi. Yaqin ko‘rishda (близору-
кость) bola uzoqdagi buyumlarni noaniq ko‘radi. Yaqin ko‘rishda 
xarita, jadvallar, sayr vaqtida uzoqdagi buyumlarni kuzatish, o‘qish, 
yozish, mehnat darslarida bajariladigan ishlar, rasmlarni o‘zlash-
tirishda qiyinchiliklar kuzatiladi. Yaqin ko‘rish ko‘zoynaklar yorda-
mida to‘g‘rilanadi. Yaqin ko‘ruvchi bolalarga boshni uzoq egib tu-
rish, tez engashish, og‘ir ko‘tarish, tana silkinishlari, mayda obyektlar 
bilan uzoq ishlash taqiqlanadi. Uzluksiz ish 15 daqiqa. Xira yorug‘lik 
man etiladi. 
Uzoqdan ko‘rishda – ko‘zdan yiroqda ko‘radi, ko‘zga yaqin 
buyumlarni idrok etishda qiynaladi. Bunday bolalar mayda obyekt-
larni ko‘rib o‘rganishga mo‘ljallangan darslarda juda qiynaladilar va 

---

27 
o‘qish, yozish hamda tarqatma material bilan ishlashda qiyinchilikka 
uchraydilar. Uzoqdan ko‘rish maxsus korreksiya ko‘zoynaklari bilan 
to‘g‘rilanishi mumkin. Ularga jismoniy vazifalarni bajarish taqiq-
lanmaydi. Yaqin obyektlar bilan uzoq ishlash taqiqlanadi. 
Ba’zi bolalarda ambliopiya kuzatiladi. Ushbu nuqson ko‘rish-
dan foydalanmaslik natijasida rivojlanadi. Bunda ikki tomonlama 
g‘ilaylik hamroh bo‘lishi mumkin. Ambliopiyada ko‘zning ko‘rish va 
kuzatish qobiliyati buziladi. Bu esa o‘qish va yozish, rasm chizish, 
rasmlarni kuzatish, ko‘rish, geografik va tarixiy xaritalarni o‘rga-
nishda qiyinchilik tug‘diradi. 
Nistagm-ko‘zning beixtiyor, ritmik takrorlanuvchi harakatlari. 
Ko‘zning ortiqcha harakatlari natijasida ko‘rilayotgan tasvir yoyilib 
ko‘rinadi. Nistagmda bola ko‘rayotgan obyektga ko‘rish diqqatini 
jamlashda qiynaladi. Bu qiyinchiliklar, ayniqsa harakatdagi dinamik 
idrokni qiyinlashtiradi. 
Astigmatizmda, ko‘pincha uzoq va yaqindan ko‘rishning 
buzilishi qo‘shilib keladi. Shox pardaning shakli buzilishi natijasida 
nurlar noto‘g‘ri sindiriladi. 
Astigmatizmi bor bolalar to‘r pardasida vertikal, gorizontal va 
boshqa yo‘nalishdagi qiyshiq idrok kuzatiladi va natijada noto‘g‘ri 
tasvir paydo bo‘ladi. 
Ko‘rish nuqsonlarining yana boshqa shakllariga katarakta, ko‘-
rish nervi atrofiyasi, albinizm, mikroftalm va boshqalarni kiritish 
mumkin. 
Ko‘rish nuqsonlarining qay darajadaligi ko‘zning sindiruvchi 
sohalarining holatiga bog‘liq (shoxparda, gavhar) 
Katarakta – ko‘z gavharining loyqalanishi (помутнение). 
Bunda gavharni jarrohlik yo‘li bilan olib tashlash va yangisini 
qo‘yish mumkin. 
Afaksiya-gavharning yo‘qligi. 
Shox pardaning vazifasi-nurlarni sindirish. Afaksiya kasalligida 
va gavhar siljib ketgan bolalar jismoniy vazifalardan cheklanishi, tez 
harakatlar, og‘ir ko‘tarish, tana silkinishlaridan himoya qilinishi zarur. 
Shox parda (роговица)ning tiniqligini buzilishi ham ko‘rish 
nuqsoniga olib kelishi mumkin. Uning sindiruvchi faoliyati me’yor-
dan past darajada bo‘lganligi tufayli, bola buyumlarni aniq ko‘ra 
olmaydi.

---

28 
Zaif ko‘ruvchi bolalarda ko‘rish nervining qisman atrofiyasi, 
ko‘z to‘r qobig‘ining turli o‘zgarishlari tez-tez uchrab turadi. Bunga 
turli miya kasalliklari:meningit, meningoensefalit va boshqalar sabab 
bo‘lishi mumkin. Ko‘rish atrofiyasi esa bosh miya jarohatlari, ko‘z 
to‘r pardasi kasalliklari, miya shishlari, ko‘rish nevriti natijasida ham 
kuzatilishi mumkin. Bunda ko‘z markaz bilan bog‘lanmaydi. Ko‘rish 
atrofiyasi davolanmaydi. Biroq undan kelib chiqadigan ikkilamchi 
nuqsonlarni oldini olish, davolash muhim. Ko‘z atrofiyasi bor bolalar 
doimiy ravishda izchillik bilan davolanishi lozim. Ularni charchatib 
qo‘ymaslik uchun mashg‘ulotlarda uzluksiz ko‘z bilan ishlash 5-10 
minutdan oshmasligi lozim. 
To‘r pardaning eng ko‘p tarqalgan tug‘ma kasalliklariga 
pigmentli retinit, albinizm, to‘r pardaning ko‘chishi kiradi. 
Pigmentli retinit – to‘r pardadagi tayoqchalar faoliyatining 
buzilishi. Natijada kolbachalar faoliyati ham buziladi. Bu esa ko‘rish 
maydonining torayishiga yoki ko‘rishning butunlay yo‘qolishiga olib 
kelishii mumkin. Kasallik davolanmaydi. 
Albinizm – to‘r pardada pigment yetishmasligi. Natijada kishi-
ning ko‘zi qizil, sochi va tanasi oq bo‘lishi mumkin. Ularga yorug‘lik 
to‘suvchi ko‘zoynak taqish, quyosh nurlaridan saqlanish tavsiya 
etiladi. 
To‘r pardaning ko‘chishi-to‘r parda tashqi qobig‘ining oqib 
tushishi. To‘r parda tarang tortilib turgan yuqori miopiyali kishilarda 
to‘r pardaning ko‘chishiga moyillilikbor. Ular og‘ir ko‘tarish, 
jismoniy mashqlardan saqlanishi lozim. Uzluksiz ishlash ular bilan 5 
daqiqadan oshmasligi kerak. 
Glaukoma-ko‘z ichki bosimining ko‘tarilishi.
Mikroftalm-ko‘z olmasining kichrayishi. 
Ko‘zi ojiz bolalar bilan barcha ishlar ularning ko‘rish 
tasavvurlarini tiklash asosida olib boriladi va bunda ma’lum 
natijalarga erishish mumkin bo‘ladi. Har holda bola rang, shakl va 
boshqalarni bir qadar eslab qoladiki, bu tegishli tushunchalar hosil 
qilishni osonlashtiradi. Ko‘z ojizligi qancha kech paydo bo‘lgan 
bo‘lsa, bolaning tevarak-atrof haqidagi tasavvurlari shuncha boy va 
ularni mustahkamlash, takomillashtirish, kengaytirish shunchalik 
oson bo‘ladi. 

---

29 
Ko‘rish qobiliyati keskin kamaygan ko‘zi ojiz bolalar maxsus 
tashkil etilgan maktablarda yoki sog‘lom tengdoshlari orasida ta’lim 
olishlari kerak. Bu maktablarda sog‘lom analizatorlarning aktiv 
faoliyati asosida (tuyg‘u va eshitish, boshqa sezgi analizatori) ko‘rish 
analizatori faoliyatini qoplash ishlari olib boriladi. Maxsus ta’lim-
tarbiya ishlari ko‘rish qobiliyatining zaifligi natijasida paydo bo‘lgan 
ikkilamchi psixik asoratlarning oldini olish, ularni bartaraf etish, 
korreksiyalashga qaratiladi. Bolada mustaqil hayot uchun zarur 
bo‘lgan barcha bilim ko‘nikma, hamda malakalar shakllantirib 
boriladi. 
Zaif ko‘ruvchi bolalar tevarak-atrofni ko‘rish analizatori orqali 
idrok etadilar. Ular ham ko‘rish qobiliyati zaif bolalar uchun tashkil 
etilgan maxsus maktabda yoki ko‘rlar maktabi qoshidagi maxsus 
sinflarda sog‘lom tengdoshlari orasida ta’lim olishlari kerak. Biroq 
bunday bolalar aksari ommaviy maktablarda o‘qishni boshlashi 
ma’lum. Bir necha-yil muvaffaqiyatsiz ravishda, qiynalib o‘qigach, 
ular maxsus maktabga yuboriladi. Bunday bolalarni tarbiyachi va 
o‘qituvchilar sog‘lom tengdoshlaridan ajratib olib, iloji boricha erta 
maxsus maktablarga jo‘natishlari yoki inklyuziv ta’limni tashkil 
etishlari kerak. Ko‘rish qobiliyati zaiflashgan bolalar satrlarni yaxshi 
ajrata olmaydilar, shakli o‘xshash narsa, harflarni bir-biri bilan 
adashtirib yuboradilar, natijada o‘qish va yozishda ko‘p xatolarga 
yo‘l qo‘yadilar. Raqamlarni bir-biridan yaxshi ajrata olmaslik 
oqibatida hisoblashda va matematika masalalarini yechishda 
qiynaladilar. Ular doskaga yozilganlarni, jadval, sxema va boshqa 
tasvirlarni yaxshi ko‘rmaydilar, ko‘rish bilan bog‘liq ishni bajarish 
vaqtida tez charchab qoladilar. 
Noto‘g‘ri muhit, noqulay sharoit bolaning ko‘rish qobiliyati 
keskin pasayib borishiga olib kelishi mumkin. 
Tarbiyachi va o‘qituvchilar ko‘rish qobiliyati zaif bolalarni o‘z 
vaqtida oftalmolog huzuriga maslahatga yuborishlari kerak. 
Oftalmolog bolani tekshirib, kerak bo‘lsa unga korreksiya 
qiladigan ko‘zoynak taqib yurishni tavsiya etadi va bola qaerda ta’lim 
olishi kerakligini aniqlaydi. Ko‘zoynak taqib yurishi kerak bolgan 
bolalarga bog‘cha va maktab sharoitida to‘g‘ri sanitariya-gigiena 
sharoitlari yaratilishi zarur. Bolaning ish o‘rni to‘g‘ri va yetarli 
darajada yoritilgan bo‘lishi lozim. Bola doska, jadval, kartada 

---

30 
chizilgan tasvirlar va boshqa o‘quv materiallarini qanchalik aniq 
ko‘rayotganiga e’tibor beriladi. Alohida yordamga muhtoj 
refraksiyali bolalarning ko‘zi tez charchab qolishini hisobga olib, 
dars vaqtida ularga ish turlarini mumkin qadar o‘zgartirib turish, ko‘z 
qadash bilan bog‘liq bolgan ishlar, topshiriqlar hajmini g‘oyat jiddiy 
nazorat qilib borish zarur. 
Ko‘z o‘tkirligi 0, 05 dan to 0, 4 gacha bolgan zaif ko‘ruvchi 
bolalar maxsus bog‘cha va maktablarda ta’lim-tarbiya olishadi. Bu 
joylarda o‘quv ishlari ko‘rish asosida olib boriladi, ammo turli texnik 
va kattalashtiruvchi optik vositalardan, yirikroq harflar bilan bosib 
chiqarilgan darsliklardan, maxsus yoritgichlardan va hokazolardan 
foydalaniladi. Maxsus maktabning asosiy vazifalaridan biri — 
bolalarda saqlanib qolgan ko‘rish imkoniyatlaridan o‘qish jarayonida 
to‘g‘ri foydalanish va bularni rivojlantirish, ko‘rish qobiliyati pasayib 
ketmasligi uchun shart-sharoit yaratish, oliy ruhiy jarayonlarni 
tarbiyalab, bolaning bilim faoliyatini rivojlantirish, kengaytirish, 
bolada ko‘rish qobiliyati zaifligi natijasida paydo bo‘lgan ikkilamchi 
ruhiy asoratlarni bartaraf etish va boshqalardir. 
Maxsus maktablarni bitirgach, ko‘rish qobiliyati zaif bolalar 
ko‘rlar jamiyati qoshidagi muassasalarda ishlaydilar, intellektual 
faoliyat bilan shug‘ullanadilar (yozuvchi, shoir, oliy va o‘rta maktab 
o‘qituvchilari, musiqachi, va boshqalar bo‘lib). 
Shunday qilib, ko‘rish qobiliyati zaif bolalarni ta’lim-tarbiya 
yo‘li bilan rivojlantirib borish imkoniyatlari juda katta, to‘g‘ri tashkil 
etilgan kompensator, korreksion chora-tadbirlar natijasida ular 
hayotida o‘z o‘rnini topib ketishlari mumkin.