Psixologiyaning nazariy metodlarida psixologiyaning aqliy yetuklik metodlarini saralash kerak. Aqliy yetuklik ilmiy faktlar empirik qonuniyatlarga tayanmay, balki ta’limot muallifining faqat shaxsiy bilimida o’z o’rnini topadi.
Psixolog xuddi faylasuf kabi uning nuqtai nazarida ishlatiladigan psixik reallik modellarini yoki uni alohida tashkil qiluvchi modellarini yaratadi. Aqliy yetuklikni mahsuli o’qish hisoblanadi, ya’ni ba’zi bir butun fikriy mahsulot, qaysi o’qida ratsional va irrotsianal bilimlar tomonlarini birlashtiruvchi, empirik tadqiqotdagi o’zining falьsifikatsiyasini ko’zlaydigan, ammo ba’zi reallikni tushuntirishdagi to’liqlik va birdamlikka intiluvchi.
Modellashtirishning 2 ta asosiy turlari bor: Bular: struktura – funktsionalli va funktsional – strukturali.
Birinchi holatda tadqiqotchi alohida tizimning tashqi hulq - atvoriga qarab tizimni aniqlab o’tmoqchi va shuning uchun analog tanlaydi yoki konstruktsiya qiladi – boshqa tizimni o’xshash hulq - atvorga bo’lgan. Bunday hulq - atvor strukturalarning o’xshashligi haqida mulohaza qilishni qo’yib beradi.
Modellashtirishning bunday ko’rinishi psixologik tadqiqotning asosiy metodlaridan hisoblanadi, hamda tabiiy ilmiy psixologik tadqiqotda yagona hisoblanadi. Ikkinchi holatda modellar va obrazlar strukturalari o’xshashligida tadqiqotchi funktsiyalar va tashqi ko’rinishlarda va boshqalarda qandaydir umumiylikni tahlil qiladi. Bu metod ko’p fanlarda tarqalgan, ayniqsa solishtirma anatomiyada, poleontologiyada, va boshqalarda.
Tabiiyki, bizga boshqa odamning psixik reallik tizimini tushunish qiyin. Ammo har bir narsa xususiy reallikka ega, shuning uchun M.S. Rogovin va G.V. Zalevskiylarni germenivtik metodlar soniga modellashtirish metodini kiritishga turtki bo’lgan funktsional – strukturani modellashtirish va germenevtik metodlarni o’xshashligi bor.
SHunday qilib, «toza siqilish» degan tushunchadagi aniq boshqa odamning psixik realligining sub’ektiv modelidan psixik reallikning nazariy modelini ajratish kerak. Psixik jarayonlarning o’xshashligi - ilmiy metodlarning o’xshashligi emas.
