O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi. Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

1.2.Nazariya va uning tuzilishi

Eksperiment oldindan aytilgan nazariyani tekshirib ko’rish uchun

qo’yiladi. Nazariya ichki bilishning nutqiy tizimiga izoh beradi. Nazariyaning mantiqiy elementlari bir-birini rad etadi. Nazariya bazasida uning tushunarli haqiqatlari yotadi.
Mavjud ko’plab shakllar noempirik ( nazariy ) bilish: qonunlar, klassifikatsiyalar va turlari, modellar, sxemalar, gipoteza (farazlar ) dan iborat. Har bir nazariya o’zida quyidagi tarkibiy qismlarni ochadi: 1.Empirik oqibatlar poydevori ( dalillar, empirik qonun-qoidalar ) 2. Bazis- ko’plab birlamchi ( faraz, shart-sharoitlar farazi, aksioma faraz ) bu nazariyaning fikriy ob’ekti sifatida qaraladi. 3. Ko’plab nazariyalar qaysiki asosiy nazariy bilimlarni mustaxkamlaydi.
Nazariy bilimlarning tarkibiy qismlarini kelib chiqishi turlichadir. Nazariyaning empirik tuzilishi tadqiqot va eksperiment natijalari bilan izohlanadi. Nazariyaning ideallashtirilgan ob’ekti o’zi bilan (tanish) aniqlikning tanish-ramziy modelini yaratadi. qonunlar nazariyani shakllantiradi, ayni paytda (aniqlikni) borliqni emas ideal ob’ektni tariflaydi. Uslubiy qurilma aksiomani va gipotetik-deduktiv nazariyalarni rivojlantiradi. Birinchidan, nazariyaning ramkasi bo’lmish isbot talab etmaydigan, zarur va yetarli bo’lgan aksiomalardan qurilgan bo’ladi. Ikkinchidan, farazlarni empirik, induktiv asoslarning bo’lishi. Nazariyalar sifat matematik apparatning qurilmasi tarzda, shaklan, formal tomondan rivojlanadi. Sifat nazariyalar psixologiyada A. Maslouning qarashlari, L. Festinger, DJ. Gibsonning ekologik idrok qarashlarida ko’rish mumkin. SHakliy nazariyalar qo’llaniladigan matematik apparatning to’zilishida namoyon bo’ladi. Bu nazariya D. Xonsonning ishlarida o’z aksini topgan, aqliy nazariya J. Piaje, motivlar nazariyasi K. Levin, D, Kelli tomonidan yaratilgan. Formal nazariyalar matematikada ishlatiladigan apparatda namoyon bo’ladi.
Empirik yo’nalish nazariyaning sifatini rivojlantiradi, haqiqatni yozish uchun lozim bo’ladi. Nazariya faqatgina borliqni aks ettirmaydi, balki uning tuzilishini ham ko’rib chiqadi. Ekspremental natijalar, nazariyaning holati va uning ta’siri hisobga olinadi.
Mavjud vaqtda o’tkazilgan eksperiment natijalarida faqat bitta emas, balki ikki yoki undan ortiq nazariyalar isbotlanib tushuntiriladi. Masalan, psixofiziologiyada sensorning uzluksizligi haqida nazariya mavjud. Psixofiziologiyada shaxsning bir qancha sifatlari va empirik ta’sir etuvchi omillari isbotlangan. (G. Ayzenk modeli, R. Kettell modeli, “Katta beshlik”).
Taniqli metodolog B. Feyerbend “Tirishqoqlik tamoyili”da eski nazariyalarni rad etmaslik lozim, hatto ularning aniq isbotlarini e’tiborsiz qoldirib bo’lmaydi, deb hisoblaydi. Ikkinchi uning tamoyili metodologik anarxizm tamoyili:”Fan o’zi bilan anarxistiklikni vujudga keltiradi,nazariya qonunlar asosida har doim progressiv rivojlanishda... Bu tarixiy voqealarni analiz qiladi va isbot etadi, fikr va xarakat orasidagi munosabatni abstrakt tahlil qiladi. Asosiy tamoyil progressiyaga to’sqinlik qilmaydi, bu “ Hammani qo’yib yuboramiz “ deb ataladi. Masalan, biz gepotezalarni qo’llashimiz mumkin, bular nazariyada ko’rsatilgan va eksperiment natijalarida isbotlangan bo’lishi lozim. Fanni konstruktiv harakatlar bilan rivojlantirish mumkin “(Feyerbend .P, 1986 )