O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

1986y
), B.Qosimov (
1999y
), D.Alimova va D.Rashidova (
1998y
), 
X.Vaxobov va N.Alimova (2001 y) va boshqalar tomonidan o’rganilgan.
3.1.1.
 Jadidchilik harakatida ta’lim va tarbiya 
Toshkentda 
1900 
yili “Yangi usul” maktabi ochildi. Mazkur maktablarda 
geografiyaga alohida ahamiyat berildi. 
1905
yil Samarqanddagi yangi usul 
maktablari uchun o’zbek tilida “Turkiston va unga qo’shni mamlakatlar kartasi” 
nashr qilinadi. Shundan so’ng o’zbek tilida qator darslik va qo’llanmalar chop etila 
boshlandi: 
1909
yil Fotix Karimning geografiya fani bo’yicha darsligi Orenburgda 
nashr etiladi. 
1914
yil Muhammad Amin Karimiyning “Jug’rofiyai riyoziy” 
(Matematik geografiya) 4 va 5 sinflar uchun nashr qilindi. 
1915
yil “Yer yuzi” 
darsligi chop etiladi. 
O.Mo’minov ma’lumotiga binoan
1870
yildan boshlab o’zbek tilida
“Turkiston viloyati” gazetasi nashr qilina boshlandi. Mazkur gazeta sahifalarida 
geografiyaga oid juda ko’p maqolalar e’lon qilindi. Unda Mahmudxo’ja Bexbudiy, 

---

19 
Zokirjon Furqat va boshqalarning sayohatnomalari haqidagi ma’lumotlar e’lon 
qilina boshlandi bu esa o’sha davrdagi ziyolilarni dunyoqarashiga katta ta’sir 
ko’rsatdi. XIX-arsning 80-yillarida Turkistonda “rus-tuzem” maktablari tashkil 
qilinishi boshlandi. Mazkur maktablar uchun nemis olimi A.Geykiyning “Yer 
xususidagi ilmdan olingan so’zlar” nomli kitobi 
1899
va 
1901
yillari nashr etildi 
1910 
yildan so’ng rus-tuzem maktablarining 3 va 4 sinflar uchun haftasiga 4 soat 
geografiya darsi o’quv rejasiga kiritilgan, bu esa boshqa fanlarga nisbatan ancha 
ko’p edi. 
Jadidchilik davrida geografiyani o’qitishga alohida e’tibor qaratildi. “Jadid” 
so’zi arabcha so’z bo’lib, “yangi”, “jadidchilik” esa yangilik tarafdorlari degan 
ma’noni bildiradi. XIX asr oxiri – XX asrning boshlarida Turkistonda chor 
mustamlakachiligining kuchayishi natijasida o’lkada jadidchilik harakatining 
vujudga kelishiga sabab bo’ldi. Jadidlar Misr, Turkiya, Kavkaz, Turkiston va 
boshqa o’lkalarda siyosiy oqim sifatida yuzaga keldi. Jadidlar o’z davrining eng 
ilg’or kishilaridir. Bu kishilar jamiyatning qaysi tabaqasiga mansubligidan qat’iy 
nazar, yangilik, taraqqiyot, ma’rifat va madaniyat tarafdori bo’lib chiqdilar.
Turkistonlik jadidlar ona Vatanlarini mustaqil, ozod holda ko’rishni 
o’zlarining bosh maqsadlari deb bildilar. Jadidchilik nomoyondalari milliy ozodlik 
kurashida qurol kuchi bilan muvaffaqiyat qozonib bo’lmaslini bilishar. Shu bois 
ular milliy istibdodga tushib qolishlarining sabablarini tahlil qilib, bularning tub 
ildizlari yo’q qilib tashlash lozimligini anglab yetdilar. Natijada jadidlarining 
hamma narsadan oldin halqqa ma’rifat berish lozim degan g’oyasi yuzaga keldi. 
Jadidlar 1906 yildayoq “Taraqqiyot” deb nomlangan gazeta nashr ettirib, o’z 
g’oyalarini tarqata boshladilar. Turkistonning turli shaharlarida jadid maktablari 
ochilib, ularda diniy ilmlar bilan birgalikda dunyoviy bilimlar jumladan tabiat 
haqidagi bilimlar ham targ’ib qilina boshlandi. Jadidlar uchun ilm va ma’rifat 
yagona qurol bo’lib, ular shu qurol yordamida o’lkada ijtimoiy – iqtisodiy va 
madaniy taraqqiyot uchun kurashmoqchi bo’ldilar. Jadidlar o’z ezgu orzularini, 
faqat maktab, ma’orif va ta’lim tarbiyani to’g’ri yo’lga qo’yish, uni rivojlantirish 
bilangina amalga oshirish mumkin, deb bildilar. 
Jadidlar ma’rifati haqida gap ketganda dastlab Qirimlik Ismoil Gaspirinskiyni 
tilga olish kerak. U Rossiya musulmonlari orasida birinchi bo’lib “Maktabi usuli 
jadida” ya’ni “ Yangi usul maktabi”ga asos soldi. Ismoil Gasprinskiy taklif etgan
“Usuli jadid” maktabining tuzilishi, darslarning tashkil qilinishi, o’qitish 
metodikasi, nazorat turlari ko’p jihatdan Yevropa ta’lim tizimiga yaqin bo’lgan. U 
madrasalarni isloh qilish, dunyoviy fanlarni o’qitish masalalarini ko’tardi. 
Jumladan, diniy fanlar bilan birga tibbiyot, kimyo kabi fanlarni o’rganish zarurligi 
haqida so’z yuritadi. I.Gasprinskiy yangi usulni targ’ib qilish, jadid maktablarini 
tashkil ettirish uchun turli joylarga safar qiladi. Turkistonda ham 2 marta bo’lib, 
mahalliy halq yordamida, dastlabki yangi usul maktablari ochishga muvaffaq 
bo’ldi. 
Markaziy Osiyo jadidchiligi haqida gap ketganda buni Behbudiy, Munavvar 
qori, Shakuriy, Fitrat, A.Avloniy kabi o’nlab ma’rifatparvar ilm darg’alarning 
faoliyatisiz tasavvur qilib bo’lmaydi. 
Ushbu davrda eng mashhur allomalardan biri Mahmudxo’ja Behbudiy 
Turkistonda jadidlar harakati asoschilaridan bo’lib, jahonga mashhur bo’lgan 

---

20 
geograf, atoqli jamoat arbobi, buyuk islomshunos, pedagog olimdir. Uning 
tomonidan “Yangi usul maktablari” uchun “Turkiston haritasi”, “Muntahabi 
jug’rofiyaiy umumiy” (qisqacha umumiy geografiya), “ Madhali jug’rofiyaiy 
imroniy”(Aholi geografiyasiga kirish),“Muxtasari jug’rofiyaiy Rusiy” (Rusiyaning 
qisqacha geografiyasi) darsliklari va qator sayohatnomalar e’lon qilingan. Ushbu 
darslikda geografiya haqida keng va tushunarli ma’lumotlar berilgan. 
Mahmudxo’ja Behbudiyning “Kitobi muntahabi jug’rofiyai umumiy va 
namunai jug’rofiya” darsligi