O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

O’quvchilarda geografiya faniga qiziqish uyg’otish. 
Geografiya 
to’garagida, geografik kechalarda va boshqa sinfdan tashqari ishlarda geograf 
sayox va olimlar, yirik geografik kashfiyotlar, materiklarni kashf qilish tarixi, xalq 
xo’jaligini rivojlanishida geografiyani o’rni haqida ma’lumotlarni o’rganish 
davomida o’quvchilarda geografiya faniga bo’lgan qiziqish ortib boradi. 

---

213 
O’qituvchilarni geografik tadqiqot usullari bilan tanishtirish muhim 
ahamiyatga ega . mazkur ishlarni ham asosan geografiya to’garagida olib boriladi. 
Unda turli xil geografik tadqiqotlar haqida to’garak a’zolari ma’lumotlar tayyorlab 
ular asosida ma’ruzalar tayyorlashadi. 
Sinfdan tashqari ishlar quyidagilarni amalga oshirishga imkon beradi: 
- tarbiyaviy ishlarni olib borishga imkon beradi; Sinfdan tashqari ishlarda 
o’quvchilar o’z yashash joyining tabiati, xo’jaligi va aholisi haqida chuqur 
bilimlarga ega bo’lishadi. Bu esa ularda vatanparvarlik hamda vatan bilan 
fahirlanish tuyg’ularini shakllanishiga imkon beradi; 
- sinfdan tashqari ishlar olingan bilimlarni hayot bilan bog’lashga, nazariy 
bilimlarni O’zbekistonni buyuk davlatga aylantirish amaliyoti bilan bog’lashga 
imkon beradi; 
- sinfdan tashqari ishlar o’quvchilarni kasbiy va mehnatga tayyorlashga imkon 
beradi, ularda mustaqillik xususiyatlarini shaklantiradi. Bunday ishlar to’garak 
ishlarini olib borishda, muhim amaliy tadbirlarni, tajriba va eksperementlarni 
o’tkazishda amalga oshiriiladi; 
- sinfdan tashqari ishlar o’quv ishlari bilan chambarchas bog’langan. Chunki 
sinfdan tashqari ishlarda o’quvchilarni geografik bilim va ko’nikmalari yanada 
chuqurlashadi; 
- sinfdan tashqari ishlar maktabdan tashqari ishlar bilan chambarchas bog’langan. 
Mazkur bog’liqlik ushbu ishlarni olib borish shaklida, mazmunida va metodlarida 
ifodalanadi. Maktabdan tashqari ishlarni sinfdan tashqari ishlardan farqi ular 
maktabdan tashqari tashkilotlar tomonidan uyushtiriladi va amalga oshiriladi 
(yoshlar uyi, yosh turistlar uyushmalari va x.k). 
Bilish manbalariga ko’ra sinfdan tashqari ishlarni olib borishni quyidagi 
usullarini ajratish mumkin (Yu.A. Valishin, 1985) 
- og’zaki usullar (verbal) ma’ruza, suhbat, intervyu. Ushbu usullarda bilish 
manbai bo’lib o’qituvchini so’zi hisoblanadi. Suhbatlar, ma’ruzalar, intervyularni 
olimlar, ekspedettsiya xodimlari, davlat muassalari xadimlari, xalq xo’jaligi 
mutaxasislari olib boradi; 
- amaliy usullar ular bitta yoki o’quvilar guruhi bilan o’tkaziladigan amaliy 
ishlarda qo’llaniladi. Mazkur amaliy mashg’ulotlarda o’quvchilar geografik asbob 
uskunalar va jihozlardan foydalanish, geografik haritalar bilan ishlashni, atrof 
muhitni muxofaza qilishni amalda o’rganishadi; 
- kuzatish usullari. Ushbu usularni tabiatni va xo’jalikni kuzatishda qo’llash 
mumkin. Bu esa geografik voqea va xodisalar hamda borliqlarni har tomonlama 
o’rganishga ikon beradi. Tabiatni va xo’jalik faoliyatni kuzatish muntazam va 
vaqtincha bo’lishi mumkin. Masalan, ob-havoni daryo va ko’l satxini yer po’stini 
harakatlarini muntazam kuzatib boriladi. Tabiiy geografik jarayonlar, iqtisodiy 
geografik jarayonlarni ma’lum bir vositalarda kuzatish mumkin. Masalan, 
surilmani rivojlanishi, daryo erroziyasi, yer yuzasini cho’qishi qishloq xo’jalik 
yoki sanoat mahsulotlarni ishlab chiqarish va boshqalarni ma’lum vaqtda ko’zatish 
mumkin; 
- tajriba –eksperemental usuli tabiatda kuzatish qiyin bo’lgan geografik voqea 
va xodisalarni kuzatish uchun qo’llaniladi. Masalan, cho’qindi jinslarni hosil 

---

214 
bo’lishi; qirg’oqlarni to’lqin ta’sirida yemirilishi, quduqlarni tuzilishi va 
shakllanishini namoyish qiladigan masalalar; 
- qurish va modellashtirish. O’rganilayotgan geografik voqea va xodisalarni 
moxiyatini namoyish qiladigan modellarni turli xillarini yaratish, jihozlar, 
uskunalar, jihozlarni ko’rish va yasash. Modellar geografik obyektlarni tuzilishini 
tadqiq etishda qo’llaniladi. Modellar o’rganilayotgan geografik obyektlar hajmi 
haqida tasavvurlar boradi (daryo vodiysi, tog’, vulkon, jar, to’g’on, fabrika, domna 
pechi va h.k.) 
- sayoxat usuli. Geografik voqea va xodisalar obyektlarni tabiatda, ishlab 
chiqarishda ko’rgazmalarda, muzeylarda bevosita o’rganiladi; 
- manbalarni o’rganish usuli. O’quvchilarni mustaqil ishlarida katta 
ahamiyatga ega. Mazkur usul geografik voqea va hodisalar hamda obyektlarni 
o’rganishni turli bosqichlarda qo’llaniladi: tadqiqotchi tayyorgarlik bosqichida; 
tadqiqotni o’tkazish boschiqida; tadqiqot qatnashchilarini umumlashtirish 
bosqichida; 
- kartografik usul. Geografik tadqiqotlarda muhim o’rin tutadi. Geografiya 
ta’limida geografik bilimlarni tasvirlashda tadqiq qilishda va o’rganishda 
qo’llaniladi. 
Yuqoridagi sinflardan tashqari ishlarni o’tkazish metodlarini o’quvchilarni 
mustaqil bilim olishlarini faollashtirishni turli bosqichlarida qo’llash mumkin.