O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti baxtiyar Ergashev manbashunoslik va tarixshunoslik darslik
Yüklə 2,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Savol va topshiriqlar:
1. Manbashunoslik fani asosan qanday yo‗nalishlarga ega? 2. Tarixiy geo-kosmografik asarlar haqida nimalarni bilasiz? 3. Tarixiy biografik asarlar haqida qanday fikrdasiz? 4. Yozma manbalar o‗z navbatida nechhi turga bo‗linadi? 5. Moddiy (ashyoviy) manbalar deganda nimalarni tushunasiz? II-BOB. TARIXIY MANBALARNI TURKUMLASH, TANLASH VA ILMIY TAHLIL QILISHNING UMUMIY YO„L-YO„RIQLARI Manbalarni turkumlash. Avvalo shuni e‘tirof etish kerakki, hanuzgacha manbalarni turkumlashning aniq bir qoidasi ishlanmagan. Ba‘zi manbashunos mutaxassislar ularni mazmuniga qarab (ya‘ni asarda qaysi masala bayon etilganiga qarab) turkumlashni lozim topsalar, ularning boshqa bir guruhi asarning kelib chiqishiga, ya‘ni qaerda va qachon yozilganligiga qarab turkumlashni lozim ko‗radilar. Yana bir guruh olimlar esa ularni turlariga (rasmiy hujjatlar, tarixiy, geo-kosmografik va biografik asarlar) qarab turkumlashni tavsiya qiladilar. Manbalarni avtograf (mualliflarning o‗z qo‗li bilan yozilgan nusxa) yoki ko‗chirma nusxasiga qarab turkumlash hollari ham uchraydi, hozirgi paytda tarixchi manbashunoslar manbalar ustida ishlashning faqat bittasiga, ya‘ni ularning turlariga qarab tadqiq etishni maqsadga muvofiq deb hisoblaydilar. Chunki boshqa tadqiqot yo‗llari yozma manbani chuqur va atroflicha o‗rganish hamda tahlil qilish vazifalariga to‗la javob bera olmaydi. Birinchidan, faqat birgina masalani (ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, madaniy va h.k.) qamrab olgan asar deyarli uchramaydi, qolaversa asarning kelib chiqishi, qanday nusxaligi (avtograf yoki ko‗chirma) aniqlash masalasi manbani turkumlash yo‗l-yo‗riqlaridan bo‗lmay balki ularni o‗rganishning bosqichlaridan biri hisoblanadi. Mana shularni inobatga olganda, manbani ularning turlariga qarab turkumlash qoidasi maqsadga muvofiqdir. Hozirgi vaqtda Rossiya Federatsiyasining ko‗pgina oliy o‗quv yurtlarida o‗qitilayotgan «Rossiya tarixi 13 manbashunosligi», «O‗rta asrlar tarixi manbashunosligi» darsliklari ham mana shu qoidaga asoslangan. B.A. Ahmedov O‗zbekiston tarixi (o‗rta asrlar) manbalarini (yozma manbalarni) quyidagi uch turga bo‗lib o‗rganishni tavsiya qilgan: 1) ashyoviy manbalar, ya‘ni arxeologik qazishlar natijasida topilgan ashyolar; 2) rasmiy hujjatlar; 3) tarixiy, geo-kosmografik hamda biografik asarlar. Ushbu turkumda qayd etilgan arxeologik yoki ashyoviy manbalar, ya‘ni qadimda ajdodlarimiz turmush tarzi va ijtimoiy faoliyatini o‗rganish uchun asosiy manba bo‗lib xizmat qiluvchi manbalar, asosan arxeologiya fani tomonidan o‗rganiladi va biz uchun qo‗shimcha yoki yordamchi dalil sifatida tadqiqotlarga jalb etilishi mumkin. O‗zbekiston tarixiga oid yozma manbalarni, asosan ikki turga bo‗lib o‗rganish maqsadga muvofiqdir. 1) Rasmiy hujjatlar-yorliqlar, farmonlar, inoyatnomalar, vaqfnomalar, hisob- kitob daftarlari, rahnomalar, rasmiy yozishmalar, maktublar va boshqalar. Umuman, tarixiy hujjatlarning o‗ttizdan ortiq turi mavjud. Hujjatlar ijtimoiy- siyosiy hayotni bevosita qayd etishlari, ya‘ni feodal yer egaligi, ijtimoiy munosabatlar, davlat tuzilishi va shunga o‗xshash masalalar bo‗yicha daliliy ma‘lumotga boyligi bilan tarixiy manbalaming boshqa turlaridan ajralib turadi. Ular, asosan hujjatshunoslar tomonidan maxsus o‗rganilsada, tarixiy manba sifatida manbashunoslikda ilmiy qiymati juda katta. 2) Tarixiy, geo-kosmografik, agiografik hamda biografik manbalar. Bunday asarlarda rasmiy hujjatlarga nisbatan tarixiy voqea va hodisalar keng va to‗la yoritiladi. Shuning bilan bir qatorda ular daliliy ma‘lumotlarga boyligi bilan ko‗zga tashlanadi. Yozma manbalarni faqat zikr etilganlari bilan cheklab bo‗lmaydi. Xususan, badiiy adabiyotlarda ham tarixiy voqealar, shaxslar to‗g‗risidagi ma‘lumotlar bayoni mavjud bo‗lib, faqat ularning o‗ziga xos bayon uslubi, badiyatini nazardan qochirmaslik kerak. Chunki tarixchi bor haqiqatni yozishi kerak bo‗lsa, shoir yoki ijodkor badiiy to‗qima, bo‗rttirish, mubolag‗aga yo‗l qo‗yishi, ya‘ni o‗z istagiga muvofiq tasvirlash imkoniga ega. Masalan, Alisher Navoiy badiiy asarlarida shoir davriga va zamondoshlariga oid qimmatli fikr, mulohazalar mavjud. Alisher Navoiyning ―Xamsa‖ asari tarkibidagi dostonlarida ham tarixiy ma‘lumotlar, xususan Mirzo Ulug‗bek shaxsi va uning ilmiy merosi to‗g‗risida juda qimmatli fikrlar mavjud. Yozma manbalardagi o‗ziga xoslikning biri shuki, ularda bayon etilgan voqea, hodisalarga subyektiv yondashuv, ayrimlarini xaspo‗shlash yoki buzib talqin etish hollari uchrab turadi. Bunday asarlar ustida tadqiqot olib borilganda, ularga tanqidiy yondashish talab etiladi. Bu esa 14 manbashunoslikning asosiy ilmiy talab va tamoyillaridan biridir. Yüklə 2,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|