O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti j. M. Qurbonov
Yüklə 1,65 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
a
. Shunday qilib, korxonada oxirgi 5 yilda mehnat unumdorligining o’zgarishi regression tenglamasi: x y 05 , 22 8 , 592 korrelyasiya koeffisiyentini aniqlasak, 5 , 0 8 , 2241 5 , 1102 1087025 10883052 50 49425 5 , 50527 3295 4 , 2176610 5 15 55 5 3295 15 5 , 10105 5 2 2 r . Demak, aniqlangan regression tenglama qoniqarli darajada mehnat unumdorligining dinamikasini ifodalaydi va bu tenglamani kelgusi yillar uchun mehnat unumdorligini prognozlash uchun qo’llash mumkin. Jadvalda ushbu tenglama yordamida 1-7 yillar uchun hisoblanganligi keltirilgan. Jadval 3.3 Yillar 1 2 3 4 5 6 7 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Y 608,1 647,2 652,2 691,4 696,4 y x 614,8 637 659 682,8 703 725,1 747,1 Olingan natijalarning adekvatligini, ya’ni tenglama yordamida hisoblanib topilgan natijalarning statistik hisobotlardan olingan natijalarga qanchalik mosligini Fisher kriteriysi orqali aniqlaymiz. Buning uchun, statistik ma’lumotlar uchun Fisher kriteriysi - фэ R tenglama yordamida, nazariy hisoblangan Fisher kriteriysini - фn R hisoblaymiz va ishonchli ehtimolli darajasini 95 , 0 g deb olsak (Fisher kriteriyasi jadvalidan) unda фт фэ R R bo’lsa matematik model, ya’ni tenglama adekvatli (mos). Agar фт фэ R R bo’lsa unda model adekvat emas, hisoblashga (qo’llashga) yaroqsiz hisoblanadi. - 139 Mehnat unumdorligining фэ R statistik ma’lumotlardan hisoblangan Fisher kriteriysi: ур a фэ D D R . Bunda: D a – adekvatlik dispersiyasi; D ur – o’rtacha disperslik. d n y y D n i i ix a 2 n m y y D n i n i i ix ур 2 Bunda i ix y y - jadvaldan olinadi; n – hisobga olish (o’lchash) soni, n=5; m – necha marta aniqlangan bir yilda, m=1 Jadval 3.4 Mehnat unumdorligini aniqlash tenglamasini adekvatligini hisoblash jadvali № i y ik y m y y n i i i i ix y y 2 i ix y y m i i ix m y y 2 1 608,1 614,8 614,8 7,7 59,29 59,29 2 647,2 637 637 -10,2 104,04 101,04 3 652,2 659 659 6,8 46,24 46,24 4 691,4 682,8 682,8 -8,6 73,96 73,96 5 696,4 703 703 6,6 43,56 43,56 327,09 327,09 77 , 87 1 5 09 , 327 a D 42 , 65 5 09 , 327 ур D 34 , 1 72 , 65 77 , 87 фэ R 4 1 5 1 q 5 1 5 2 q . - 140 Bular uchun: jadvaldan olingan Fisher kriteriysi 3 , 6 фт R . Demak, 1,34<<6,3 bo’lganligi uchun regressiya tenglamasi adekvat hisoblanadi, ya’ni matematik modelidir. Shunday qilib, matematik – model, ya’ni “Turon” korxonasining so’nggi 5 yilda ishlaganida mehnat unumdorligining dinamikasi to’g’ri chiziqli tenglama qonuniyatiga bo’ysungan holda oshib borgan. Agar biz regression o’sishning uning y ning x ga nisbatan, ya’ni yillar davomida mehnat unumdorligining qanchalik o’sish qonuniyatiga bo’ysinib, rivojlanganligini yanada aniqlashtirish maqsadida determinasiya koeffisiyentini aniqlasak: 25 , 0 5 , 0 2 2 r R g bundan shunday fikr tug’ildiki, mehnat unumdorligi shu yillarda oz miqdorda, ya’ni 25 % ga ta’sir ko’rsatgan, korxonaning rivojlanishida 75 % boshqa munosabatlar ta’siri borligini tushunishimiz mumkin. Ilmiy ishlar axborotini berish sistemasi haqida ilmiy ishlar axborotini o’z vaqtida berish, ilmiy ishlar prioreti uchun hal qiluvchi jarayon hisoblanadi. Shuning uchun ham axborot berish sistemasi rivojlanishiga katta ahamiyat beriladi. Ilmiy ish natijalari qayta ishlovidan, tahlilidan so’ng olingan natijalar qisqa axborot shaqlida to’zilib axborot sistemasiga kritiladi va tarqatiladi. Axborotlar annotasiya, referat, ilmiy maqola, ilmiy xabar, ma’lumotnoma va boshqa turlarda to’ziladi. Annotasiya - qisqacha xisobotning tavsifi (mazmuni, belgilanishi, formasi va boshqalar) beriladi. Annotasiya ko’p holda signal formasida: birlamchi hujjatda nima haqida gapirilayapti? degan savolga javob beriladi va ko’rilayapti, tahlil qiliniyapti, izlanayapti degan so’zlar ishlatiladi. Referat - birlamchi hujjatning (yoki qisman) qisqacha, yangi asosiy faktlar, ma’lumotlar va xulosalar bilan berilishi. - 141 Annotasiya referatga nisbatan mazmuni signal formasida bo’lib, birlamchi hujjatda nima deyilgan? degan savolga javob bo’lishi kerak. Ularning formasi har xil bo’lishi mumkin. Ular referat hujjatlarida, majmua va informativ kartalarda beriladi. Referat va annotasiyaga bo’lgan talab GOST 7.9-77 berilgan. Referatning mazmunida mavzu, izlanish obyekti, ishning harakteri va maqsadi, ishni olib borish metodi, ishning aniq natijalari (eksperimental va h.k.) keltiriladi. O’rtacha hajmi birlamchi hujjatga qarab: qisqa xabarlar va qaydnoma uchun 500 belgida, patentlar, maqolalarga - 1000 belgida, katta hujjatlar uchun - 2500 belgida beriladi. Annotasiyada - 600 bosma belgi bo’ladi. Unda qanaqa yangiliklar bor, nimaga belgilangan? Axborot ko’p holda - og’zaki beriladi. Olimlar kengashida, kollokviumida (har xil yo’nalishda olimlarning o’zaro xabarlashishi, o’zining fikri bilan almashishi). Simpozium, konferensiyada, syezda, kongressda (milliy va xalqaro harakterga ega bo’lishi mumkin). Ilmiy - texnikaviy hisobotlarning rasmiylashtirilishiga bo’lgan asosiy talablar GOST 7.32.-81 da berilgan. Shu yo’sinda bajarilgan ilmiy hisobot bilan ilmiy jamiyat xabardor qilinadi. Shuning uchun ham har xil formada ilmiy informasiyalar to’ziladi. Ko’p holda bunday informasiyalarni berish shart hisoblanadi. Masalan: nomzodlik yoki doktorlik dissertasiyalarni yoqlashdan oldin Oliy Attestasiya komissiyasining talabiga binoan yozilgan dissertasiyaning avtoraferati chiqarilib, ilmiy jamoalarga tarqatilishi shart, bo’lmasam dissertasiyalarni yoqlash mumkin emas. Umuman, ilmiy axborotlar komulyativ xususiyatga ega. Bunda, laboratoriya hujjatlaridan boshlab, hisobotlar va maqolalargacha, darslik va - 142 monografiyalargacha o’tgan paytda uning hajmi kichiklashib, umumiylashib, axborot zichligi oshib boradi. Shu tariqa axborotning eng zaruri va keraqligi qoldiriladi. Hozirgi vaqtda ilmiy axborotlarni qayta ishlovida informativ va metainformativ usullari qo’llaniladi. 1. Metainformativ uslubda shunday hujjatlar to’ziladiki, undagi asosiy maqsad, u yoki bu hujjatlarning va matnini yoritish kerak bo’ladi. Bularga: bibliografik yozuvlar, annotasiya, bibliografik tahlil, dissertasiyalar avtoreferatlari, kitobdagi muqaddima va kirish qismi, o’quv qismlar dasturlari kiradi. 2. Informativ uslubda esa shunday hujjatlar to’ziladiki, undagi asosiy maqsad, ma’lum topshiriqni yechimida to’g’ridan-to’g’ri axborot manbai bo’lib xizmat etishi kerak. Bularga: birlamchi hujjatlar, (hisobotlar, maqolalar, qisqacha xabarlar, axborot varaqalari) va ikkilamchi (referatlar, fotografik ma’lumotlar, referativ tahlillar) hujjatlar kiradi. Hisobotni yozilishi vaqtida eng muhim ishlardan biri, bu hisobot matnini tahrirlash hisoblanadi. Tahririni asosini tayyorlangan hujjatlarni to’g’ri baholash uchun, tanqidiy tahlil qilish, unda keltirilgan axborot manbalarini to’g’riligiga ishonch qabul qilish, hozirgi zamon talablariga bog’liqligini to’laligini, yangiligini va hk. ko’rib chiqish ko’zda tutiladi. Ilmiy hujjatlarni formasi turlicha bo’lishi mumkin, ya’ni kompozisiyali (badiiy asarlar tuzilishida barcha elementlarni bir butunlik holiga keltirish), rubrika shaqlida (matnni strukturaviy qismlarga, bo’limlarga, paragraflarga bo’lish), mantiqiy (muallif tomonidan keltirilgan xulosa, mulohazalar va h.k. mantiqiy to’g’riligi) stilistik til, grafikli (jadvallar va rasmlar sifatida) bo’ladi. Nashriyotlarni turiga qarab qo’yiladigan ilmiy axborotlarga qo’yiladigan talablar har xil bo’lishi mumkin. Masalan: ilmiy kitoblarga bir bosma toboqlar - 143 5…8 dona rasmlar bo’lishi, ishlab chiqarish texnikaviyda - 8...10, o’quv va ommaviy 5…12 ta bo’lishi mumkin va x.k. Umuman tahrirlanishning lotincha ma’nosi, bu tartibga solish deganini bildiradi. Agar ilmiy axborotlar, maqolalar tariqasida beriladigan bo’lsa, unda qaysi jurnalga yoki nashrga mo’ljallangan bo’lsa, shuning talablar varaqasiga qarab rasmiylashtirish kerak. Ilmiy axborotlarni deponirlash ham mumkin. Bunda axborotlar saqlash va mutaxassislarga tarqatish maqsadida qabul qilinadi. Deponirlashda manbaning hajmiga katta qisqartirish bo’lmaydi, ular ham huddi maqolalarni rasmiylashtirgandek rasmiylashtiriladi. Har bir ilmiy publikasiyani nashrga berishdan oldin, resenziyalash kerak bo’ladi. Resenziya - bu shu publikasiya etiladigan ilmiy axborotga tanqidiy tahlil asosida yozilgan kichik bir maqola hisoblanadi. Ilmiy ishlar natijalarini amaliyotga tadbiq qilish ilmiy izlanish ishlarini so’ngi samaradorligini uning natijalarini amaliyotda tadbiq qilgandan so’ng aniqlash mumkin. Ilmiy ishlar natijalarini tadbiq qilish deganda, izlanish natijalarini xalq xo’jaligida, ishlab chiqarishda foydalanish ko’zda tutiladi. Tadbiq etish, o’zining moddiylashishi va ish funksiyasi bilan ajralib turadi. Moddiylashish formasida tadbiq etish quyidagi guruhlarga bo’linadi: binolar va qurilmalarga, mashinalar, va asbob-uskunalarga, jihozlar va texnologik jarayonlarga, sinov va nazorat uslublari va qurollarga: materiallar, ehtiyoj mahsulotlarga avtomatlashtirish va boshqaruv jarayonlari o’lchov asboblariga, boshqaruv va tashkillashtirish sistemasiga, turli dasturlar va algoritmlarga, standartlarga. - 144 Ish funksiyasi bo’yicha esa bino va qurilmalarni ekspluatasiyasi, mahsulot tayyorlash, ishlab chiqarish ishlari, boshqaruv va tashkillashtirish sistemasining funksiyasi, tipli normativli - metodik texnik materiallarni ishlab chiqarishdagi funksiyasi kiradi. Ilmiy izlanish natijalarini tadbiq etish ikki etapda: avval sinov ishlab chiqarishda, so’ng seriyali ishlab chiqarishda bajariladi. Chunki, ilmiy izlanish har qanday yuqori darajada bajarilsa, ishlab chiqarishdagi tasodifiy faktorlarni ta’sirini aniqlash uchun oldin sinov tekshirishidan o’tkaziladi. Bunda sinov nusxasi tayyorlanib ishlab chiqarish sharoitida ma’lum vaqtgacha ishlatiladi. Sinov nusxalarini ishlab chiqarishda har xil sharoitda ta’sir etuvchi faktorlarni o’zgartirgan holda chuqur o’rganiladi. Olingan natijalar yordamida texnikaviy-iqtisodiy samaradorligini baholanadi. Bunda mahsulotning sifatiga, tayyorlov texnologiyasiga, seriyada ishlab chiqarish mumkinligiga, alohida e’tibor berish kerak. Sinov natijalarining yozuv matni shaqlini rasmiylashtiriladi. Bunga konstruktiv texnologik, iqtisodiy, ergonomik, sanitarli-gigiyenik, yong’in xavfsizligi va boshqa xususiyatlari baholangan dalolatnomalar ilovada keltiriladi. Bu dalolatnomalar ushbu ishni tayyorlagan va topshiriq berganlar vakillari tomonidan imzolanadi. Ilmiy ishlar natijalarini tadbiq etishning birinchi bosqichi boshqa bosqichlarga nisbatan ko’proq mablag’ sarfini talab qiladi, chunki sinov donasini sinash vaqtidagi qo’shimchalar to’zatilib, qurilmalar takomillashtiriladi. Bu vaqtda albatta, ilmiy ishlar mualliflari qatnashishlari kerak. - 145 Ilmiy izlanish natijalarini tadbiqini tezroq bajarish maqsadida tashkilotlarda vaqtinchalik guruhlar, kollektivlar tashkil qilinishi mumkin. Bunga mualliflar va tadbiq etiladigan tashkilot vakillari ham kiritiladi. Agar tadbiq qilinadigan natijalar xalq xo’jaligida muhim hisoblansa, bunda bu natijalar texnikaviy hujjatlar bilan davlatning maxsus komissiyasiga topshiriladi va qabul etishda dalolatnomasi bilan rasmiylashtiriladi. Davlat sistemasida ilmiy ishlar natijalarini tadbiqi respublika tarmoq vazirligi va ishlab chiqarish korxonasi darajasida bo’lishi mumkin. Respublika darajasidagi tadbiq uchun ilmiy ishlar natijalarini foydalanish bo’yicha va buni yaratganlarning haq-huquqlarini ta’minlovchi qonuniy dalolatnomalar qabul qilinadi va ichki, tashqi ekspertizalar o’tkaziladi. Bu ishlarning hammasiga fan va texnika davlat qo’mitasi rahbarlik qiladi. Yüklə 1,65 Mb. Dostları ilə paylaş:
|