O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti j. M. Qurbonov

4. ILMIY IZLANISHDA TILNING SHAQLLANISHI VA FORMAL 
LOGIKANING TAFFAKURDA QO’LLANILISHI 
 
 
Ilmiy ishlar natijalarini tuzishda uning tili katta ahamiyatga ega. Fan 
tillari xuddi milliy tillar kabi o’z xususiyatiga, tavsifiga ko’ra tabiiy bo’ladi. 
Bunday terminning qo’llanilishi, qoida bo’yicha anik abstraktlashgan 
milliy tillar bo’lganligi uchun tabiiy kelib chiqishidan aytiladi. 
Fan tillari har bir sohadagi konkret fanlarning kelib chiqishida 
formallashadi va ulardan ajralmagan va boshqaga qo’shilmagan holda bo’ladi. 
Bu fanlarning lug’ati umumiy, shu fanda maxsus qo’llaniladigan terminlar bilan 
to’ldirilib boriladi. Albatta bu terminlar har kungi qo’llanilayotgan tillardan 
olinadi yoki “ixtiro” qilinadi. “Ixtiro” qilishda ham ko’p holda boshqa tabiiy 
yoki ilmiy tillardan olinadi. Kunlik ma’lum fan tiliga kirgizilgan so’zning 
ma’nosi ba’zida to’la olmoshida, ba’zida esa yangicha mazmun kasb etadi. 
Ko’p holda uning grammatik statusi o’zgaradi, almashadi.
Har qanday yangi terminning ixtirosi, xuddi yozuvchining so’zlar 
birikmasini hosil qilishiday maxsus-tilchilar qo’llaydigan umumiy til tabiatini, 
normativ faoliyatini ham sun’iyga aylantirildi degan gap emas. 
Shunday qilib, fan tillari, shu fanning o’z uslubi, mohiyati va tarixidan 
kelib chiqqan bo’ladi. Ular kelib chiqishdan tabiiy va sun’iy turlarga bo’linadi. 
Fan sohalari bo’yicha esa har bir fan bo’yicha: matematika, fizika, kimyo, 
logika, falsafa va h.k.o bo’linishi mumkin. 
Tilning vazifasiga, o’ziga xos (XX) hozirgi vaqtdagi o’tgan va keyingi 
avlodlar bilan munosobatda odamlarning bir-biri bilan muammosi bo’lishiga, 
insoniyat sosial rivojlanishning o’zluksizligi va ketma-ketligiga xizmat qiladi. 
Til o’zining mohiyati bilan jamiyat tajribasining konsentrasiyasi, sintezi 
hisoblanadi. 

---

- 
148 
Til o’zining tuzilishi bilan oddiy, tarixiy, barchaga tushunarli bo’lishi 
bilan qadrli, o’zoq umrli bo’ladi. U tafakkurning qimmatbaho quroli bo’lib, 
ijodiy faoliyatga xizmat qiladi. 
Ilmiy ijodda formal logika va matematika yordamida birlashgan 
universial xususiyatli fan tiliga o’tish mumkin. Bunda, ayniqsa, matematika 
fanining mohiyati, o’rni alohida baholanadi. 
Fan tillari ichida o’zining tuzilishi, tabiati, hamma sohada qo’llanilishi 
bilan matematika tili ajralib turadi. 
Quyida biz mana shu matematika tilining xususiyatlari misolida, fan 
tillarining ba’zi bir xususiyatlarini ko’rib chiqamiz. 
Barcha fanlar kabi ayniqsa, matematika fani tilida ham kundalik tilda 
uchraydigan, xatoliklardan qochib, aniqlikga erishishga harakat qilinadi. Uning 
aniqligi esa prinsipial tushunchalar kiritilishi bilan erishiladi. 
Masalan: matematikada predel (chegara) tushunchasi ancha qadimdan, 
hatto qadimiy Gresiya olimlari qo’llashardi. Lekin birinchi chegara nazariyasini 
Nyuton keltirib chiqarib, unga limit terminini kirgizdi. Lekin formal 
tushunchani bermadiki, u shunday ham tushunarli deb XIX asr ikkinchi 
yarmida kelib, bu qat’iy ta’rifga ega bo’ldi va matematika tiliga kirdi va 
hozirgacha keng qo’llanilib kelinmoqda. 
Xuddi shunday yo’lni matematikada “hosila” termini ham o’tdi, Taqriban 
bu yo’l Arximeddan boshlanib, Dekart, Fermani o’tib, aniq Nyuton va Leybnes 
tomonidan differansial hisobni keltirib chiqarguncha, ayniqsa, bunda limitlar 
tushunchasi ham yanada aniqlashtirilib, shunda qo’llanila boshlandi. Shunda 
ham “hosila” va “differansial” tushunchalarini yanada qat’iylik bilan 
formallashtirish kerak edi. Xuddi shunday tarixni “funksiya” termini, 
tushunchasi haqida ham keltirish mumkin. 
Bu misollar shuni ko’rsatadiki, har bir ilmiy terminlar, qachon zarur 
bo’lsa, ma’lum fan rivojlanish etapida sodir bo’lib ilmiy termin statusiga ega 

---

- 
149 
bo’ladi. Boshlang’ach vaqtda ular shunday bir tushuncha sifatida qo’llanilsada, 
keyinchalik umumiy qo’llaniladigan nomga aylanadi. 
Matematikaning rivojlanishi bu uning tilining aniqligini oshishini talab 
qiladi. 
Matematikada til muammolari, har vaqtda bo’lib turadiki, bular ulardagi 
omonim va sinonim hodisalaridan kelib chiqadi. 
Barcha boshqa fanlardek matematikada ham nomlar ixtiro qilinadi yoki 
tirik tillardan olinadi. 
Bu nomlar tirik tillarda odatiy mazmunga ega bo’lsa, matematikada ilmiy 
termin sifatida umuman yangi tushuncha olib omonimlarga aylanadi. Masalan, 
guruh, halqa, maydon, ko’plik, sinf, graf, qovurg’a, daraxt va h.k.o. Bular ilmiy 
termin bo’lgunga qadar, turli izlanuvchilar turlicha ma’no berishsa, bu davr 
fanning yangi bo’limlarini keltirib chiqaradi va tiklanish jarayonida bo’ladi. 
Umuman olganda, matematika tili bu simvolik harakterga ega bo’lgan, 
formulalar tili hisoblanadi. Formulali til bu kompaktli, keng ma’noli, ular 
matnni aniq, bir xil o’qishni ta’minlaydi. 
Fan tilining bunday xususiyati unga barcha turadagi, tipdagi dunyo 
halqlari o’qiy bilishida, tushunishda katta o’rin egallaydi. 
Barcha simvolli tillar ideali bu aniq va qat’iylik hisoblanadi. Bunday 
xususiyat albatta faqat shu fan darajasidan emas, balki insoniyat jamiyatining 
rivojlanish darajasidan, balki har bir svilizasiyasiga tegishli tavsif hisoblanadi. 
Fandagi formallashtirish tarixiy ravishda ularning matematikalanishi bilan 
bog’liq bo’ldi. Formallash mijozining eng yuqori etapida, aksiomatikdeduktiv 
metod bilan formallashgan- Algol Jortran Basic Programming Language 
Assembler va boshqa hisoblash tillarini yaratilishi bo’ldi. Bular kompterlarda 
samarali qo’llanilayapti. 
Ilmiy bilishning formallanishi ijodiy faoliyatda bu bilimning strukturasini 
keltirib chiqarishida yordam beradi. 

---

- 
150 
Shunday qilib, matematika tili yordamida, ya’ni formulalar, tenglama va 
tengsizliklar, funksiya va grafiklar yordamida, tabiiy, texnikaviy va sosial 
fanlardagi jarayonlarning turli xil xususiyatlari va munosabatlarini yanada aniq 
va qisqa tushuntirish mumkin. 
Ilmiy-ijodiy faoliyatda qo’llaniladigan formallashgan tillar quyidagi 
xususiyatlari bilan tavsiflanadi: bunda albatta qandaydir alfavitning bo’lishi va 
bu til bilan (harfli yoki simvollarli) so’z va gaplarni tuzish mumkin bo’lsin; 
ma’lum qoidaning (aksiomalar, postulatlar) bo’lishi talab qilinadiki, bular 
yordamida simvollardan qanday qilib so’z va gap yaratish mumkin bo’lsin. 
Bunday tillarning amaliyotga qo’llanilishi, ayniqsa, bizning “internet” 
zamonimizda juda katta ahamiyatga ega bo’ldi.
 
Ilmiy ijod, fan, umuman har qanday bilimlarning rivojlanishi tilsiz 
bo’lmaydi. Chunki, barcha munosabatlarga, o’zaro aloqa, bog’liqlik til orqali 
olib boriladi. Insoniyat tarixi bilan chambarchas ravishda tillar ham rivojlanib 
keldiki, hozirgi vaqtga kelib, ular milliy tillardan tashqari har bir fan, ijod 
uslubi o’z tiliga ega bo’ldi. 
Ilmiy ijodda til aniq, ravshan, tushunarli bo’lishi uning samarali 
rivojlanishiga yordam beradi. Ayniqsa, ilmiy ijod natijalari yakuniy so’z 
birligidagi, 
formallashgan, 
ilmiy 
maqola, 
hisobot, 
dissertasiyalar, 
monografiyalar, ma’ro’za tezislar va h.k.o shaqlda o’z ifodasini topadi. 
Albatta, inson ongi va tili bir butundir, lekin ong agar haqiqatni inkor 
etsa, tili uni tavsifalaydi va fikrini bildiradi. 
Inson fikri til orqali material formallashadi va tovushli yoki yozma 
qog’ozda o’z ifodasini topadi. 
Odamlar orasidagi asosiy bog’liqlik faqat tillar orqali olib boriladi. 
Bundan tashqari, ilmiy ijodda til yordamida turli xil axborotlar jamlanib, 
o’z tahlilini topib, yana bir avloddan ikkinchi avlodga o’zatiladi. Bunda, 
ayniqsa, kitoblar, yilnomalar va boshqa .h.k.o misol bo’ladi. 

---

- 
151 
Tilning universallik xususiyati, ayniqsa fanlar tilida ijod qilishda juda 
qulay maxsus sharoitlar yaratadi. Buni biz matematika, kimyo, fizika, falsafa, 
iqtisodiy nazariya va h.k.o. fanlar tili misolida ko’rishimiz mumkin. 
Ilmiy tillar o’z xususiyati bilan bir butun sistemalashgan, uning asosi, 
yordamchi uni tarkibiy qismi bo’lgan elementlaridan tashkil etadi. 
Til bu simvollar, ya’ni semiotik sistemadir. Bu shaqldagi til harakatchan, 
shartli, hamma joyda qo’llash mumkin, ilmiy ijodda, yaratuvchanlikga 
yo’naltiruvchi hisoblanadi. 
O’zining yuqorida tavsiflangan xususiyatlari bilan tillar, ilmiy ijodda 
alohida yaratuvchanlikga ega kuch hisoblanadi. 
Ilmiy ijoddami, fandami qo’llaniladigan tillar mantiqiy aniq va to’g’ri 
shaqlda bo’lishligini talab etiladi. 
O’zining tarixiy rivojlanish davrida ilmiy tillar ham turli izlanishlarda o’z 
ifodasini topib, shaqllanib bordi. 
Masalan: franso’z lingvisti Gyustov Giyom tilni fikrlarni tartibga soluvchi 
usul sifatida qarasa, shveysariya lingvisti F. de Sossyur tilni simvollar, semiotik 
sistema, poststrukturachi M.Fuko til uyg’onish davrida narsalar ichida narsa, 
klassik risionalizmda-fikrni sof bildirilishi va postmodernizasiya jamiyatida esa 
til mustaqil kuch sifatida, amerikalik tilshunos Noem Xomskiy universial 
gramatika yadro ya’ni (barcha odamlar tili uchun) qoidalar majmuasini aniq til 
(rus, ingliz, xitoy) esa bu universial yadroning amaliyotdagi safarbarligi 
sifatida, amerikalik M.Minskiy, obyekt va hodisalar tushuntirishda “freym” 
terminini qo’llab, katirdan ayrim strukturalarni tanlab, uni o’zgartirib keng 
sinflar qo’llamida strukturalarni, ularni tushunishini ko’rsatsa, Martin 
Xaydegger til mohiyatini ochib, odamning fikr va tilida ochilishi hayot 
mazmunining ochilishiga ko’rsatadi. 
Xuddi shunday faylasuf Xans-GeorGadamar germenevtikaning rolini, G 
Frege haqiqat va ma’noni, B.Rassel mantiq va uning qatorli shaqliligini, 

---

- 
152 
Vitgenshteyn tilda mantiqning tasviri, mantiq va til strukturasining birligini, 
R.Karnap til sintaksisining mantiqiy harakterda ekanligini, Alfred Tarskiyning 
tabiiy fanda simontik va mazmuniy paradokslarni yengib, sun’iy tillarni 
formallashtirish mumkinligini o’z asarlarida ko’rsatib o’tadilar. 
Umuman olganda tilning analitik falsafadagi har bir tilda semantika 
(formasi), sintaksis (mazmun) va progmatika (xususiyat til chegarasidan 
chiqish) birligidan kelib chiqganligini ko’rish mumkin. Shuni ham eslab o’tish 
kerakki «lingvistika» deganda til haqidagi ta’limotni tushuniladi. 
 
Logika (mantiq) bu to’g’ri fikr yuritish qonunlari haqidagi fan 
hisoblanadi. To’g’ri fikrlash qonunlari, ular fikrlar bog’liqligi va ifodalanishiga 
rioya qilgan holda, ular to’g’ri, ketma-ket va sistemali bo’lishni ta’minlaydi. 
Bular biror masalani o’rganish vaqtida to’g’ri xulosa chiqarishga yordam 
beradi. 
Masalan, ma’ro’zachilarning biror masala to’g’risida ma’ro’za qilganda, 
bular sistemaga to’g’ri kelmasligi, bir fikrdan ikkinchisiga xulosa qilmasdan 
o’tishlari, xulosa qilganda uning to’g’riligini isbotlanmasligi, ketma-ketlik fikr 
yuritishning yo’qligi va h.k. mantiq qonunlariga bo’ysinmaslikni bildiradi. 
«Logika» so’zi, bu qadimgi yunoncha bo’lib “lego” “gapirish”, 
“tushuntirish” fikrlashni bildirsa, “logos” esa “so’z”, “tafakkur”, “aql” 
ma’nosini bildiradi. Uni Aristotel dunyoni bilish uchun, to’g’ri ilmiy fikrlash 
sistemasi sifatida ishlab chiqgan edi. 
Hozirda kelib, falsafa tarkibida odatiy yoki klassik, formal logika 
shaqllangan. Uning qonunlari-ayniyat, ziddiyatga yo’l qo’yib bo’lmaslik, 
uchinchisi istesno va yetarli asos qonunlaridir. Formal logika tafakkur 
shaqllarini borliqning o’z prinsiplari deb qaraydi. 
Mantiqiy tahlilning yangi vositalarni tadbiq qilishi bilan va ilmiy bilishda 
yangi isbot shaqllarini kirib kelishi, formal logikaning hozirgi zamonda yanada 
rivojlanishiga olib keldi. 

---

- 
153 
Mantiqiy muammolarni yechishda, matematik simvoli ishlab chiqildi: 
matematikada, xususan uni asoslash maqsadida, formal logikadan foydalanish 
uning o’zining ham rivojlanishiga sabab bo’ldi.
Formal logikaning yangi xili ana shu tariqa paydo bo’ldiki, u simvolik 
yoki matematik logika deb ataladi. Hozirgi vaqtda ko’pincha sun’iy, 
formallashtirilgan tillar bu logikaning tahlili uchun mavzu bo’lib xizmat 
qilmoqda. U mazkur tillarning sintaksisi va semantikasini o’rganmoqda. 
Mantiqiy sintaksis til ifodalarining tuzilish va o’zgarishi qoidalarini faqat 
formal tomondan ular ifodalagan mazmunni hisobga olmagan holda ifodalab 
beradi; mantiqiy sistema til sistemalarini ularning elementlarini ochib berish 
maqsadida analiz qiladi.
Ilmiy bilish, fan va ijod rivojlanishida nazariy bilishning formal mantiqiy 
analizi katta natijalar beryapti.
Masalan, sun’iy, formallashtirilgan tillar asosida bilimni tahlil qilish 
metodi yaratilmaganda, kibernetika, axborotlar texnologiyasi, biotexnologiya 
va geninjeneriyasi kabi zamonaviy sohalar ham bo’lmas edi. Mavjud bilimni 
tahlil qilib chiqish, uni tegishli ravishda qayta tuzish, mumkin qadar jiddiy 
formallashtirilgan sistemada ifodalash va inson tafakko’rining ba’zi 
funksiyalarini mashinaga topshirish mumkin. 
Formal logika bilan bilimni analiz qilish yangi ijodiy bilim hosil qilishga 
ham yordamlashadi, chunki bu analiz jiddiy formallashtirilgan nazariya tuzish 
uchun zarur bo’lgan va ba’zi yetishmaydigan elementlarni, xalqalarni aniqlab 
olishga va inson fikrini ularni qidirib topishga ko’maqlashadi. 
Tillarning rivojlanish tarixida, uning universial formasini, ya’ni falsafiy 
til topish maqsadida ham ko’pgina izlanishlar olib borilgan. 
Masalan, boshlang’ich “Odam Ato” tiliga qaytish, ya’ni ochiqlik va 
ma’noli takomillashgan, ayrim paytda hozirgi zamon lingvistik konsepsiyalarda 

---

- 
154 
ham ko’rinib turadi, ya’ni o’tgan tillarni rekonstruksiya qilishga yo’naltirilgan 
bo’ladi. 
Eramizdan avvalgi 140-200 y. oldin Klavdiy Golen “takomillashgan til” 
ni loyihalashni davom etgan edi. Keyinchalik bu fikr yanada rivojlanib, ayniqsa 
millatlararo va “ilmlar aro” maxsus ilmiy tillar yaratish ustida ham fikrlar 
yuritildi. 
Umumiy qilib, til o’rnida tabiiy tillar qo’llanildi. Masalan, o’z vaqtida 
shunday til o’rnini yunoncha til bosgan bo’lsa, keyinchalik uning o’rniga lotin 
tili keldi. Yevropa sivilizasiyasiga va uning to’la javob bermasligidan so’ng 
uning o’rnida, ayniqsa, diplomatlar tili bo’lib, fransuz tili xizmat qildi. Hozirgi 
vaqtda esa jahon tili rolini ingliz tili o’tayapti, ammo tabiiy til hammaga ham 
ma’qul til bo’lolmaydi. Chunki, u tirik harakatda, barcha yangiliklarni o’rniga 
sinflarida bila olishi kerak. 
XVII asrda sun’iy ilmiy tilni loyixalash maqsadida ko’pgina izlanishlar 
olib borildi. Ular ikki turga: turlanish tillari va logik-konstruktiv tillarga 
bo’linadi. Bunga misol qilib, F.Bekan, DJ Vilkinson, Dj Dalgarno, R Dekart va 
G. Leybnis ishlarini ko’rish mumkin. 
Bulardan, ayniqsa, G.Leybnisning simvolli apparati haqidagi mantiqiy-
matematika va falsafa birligida, ya’ni falsafiy muammolarni matematik 
metodlar bilan yechishga bag’ishlanadi. Uning fikricha, umumiy simvolika, bu 
oddiy til bo’lmasdan, balkim organon sifatida, haqiqatni ochib instrument ham 
deb biladi.
Leybnesning simvollar haqidagi ta’limotini XVIII asrda G.Lambert 
rivojlantirib, unga keyinchalik “Semiotika” degan nom berdi. 
Semiotika (yoki semantika) bu ilmiy fan bo’lib, muhimligi va mazmuni 
jihatdan bir-biriga bog’liq tushunchalar kompleksini analiziga bag’ishlanadi. 
Agar logika, fan tillari interpretasiyasiga Sintaksistik, semantik, empirik 
va progmatik kuchli apparat bo’lib xizmat qilsa, shulardan tilning semantik 

---

- 
155 
interpretasiyasi shu til simvollari orqasida turgan predmetlar, jarayon, 
hodisalarni topish muammolarini hal qiladi. 
1931 yilda avstriyalik matematik va logik olim Kur Gyodel ma’lum ilmiy 
nazariya bilan to’la formallashgan sistemani tuzish mumkin emasligini isbotlab 
berdi. 
Gyodel teoremalari to’la formallashtirishni mumkin emasligini qat’iylik 
bilan asoslab berdi va shu bilan ilmiy bilimni va ilmiy fikr yurgizish 
universalligini bo’lmasligini ham ko’rsatib berdi. 
Umuman olganda, ijodiy risk, qiziqarli ilmiy izlanish, mazmun va 
ma’noli, sirli, ilmiy tadqiqotlar, to’liq, quruq va qat’iy matematika va logika, 
formalizasiya tili bilan bo’lolmaydi.