O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti j. M. Qurbonov
Yüklə 1,65 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Nazorat savollari
- 5. ILMIY IZLANISH VA HOZIRGI ZAMON INFORMASION SISTEMALAR GLOBALIZASIYASI
|
Nazorat savollari:
1. Fan tilining tushunchasi 2. Fan tilining turlari 3. Tilning ilmiy ijoddagi ahamiyati 4. Formal logika 5. Formal logikaning tafakkurda qo’llanilishi - 156 5. ILMIY IZLANISH VA HOZIRGI ZAMON INFORMASION SISTEMALAR GLOBALIZASIYASI XXI asrga kelib, insoniyat sivilizasiyasining rivojlanishida ko’lami kengligi bilan ajralib turuvchi, insoniyat jamiyati ichki jarayonlari tug’dirgan, inson-jamiyat tizimidagi va jamiyat tabiat tizimidagi juda katta muammolarga, ya’ni global muammolarga duch keldi. Bu muammolar tabiat tomonidan keltirilgan bo’lsa, ikkinchi tomondan inson faoliyati tomonidan keltirib chiqarilgandir. Bularga aniq misol bo’lib, urush va tinchlik, ekologik, demografik, oziq-ovqat va energiya ta’minoti, xavfli kasalliklarni bartaraf etish, ekologik (ma’naviy axloqiy muhitni sofligini ta’minlash) muammolaridir. Global muammolar insoniyat rivojlanishining natijasi hisoblansa-da, hozirgi zamon sharoitida yuzaga kelgan ijtimoiy iqtisodiy vaziyatning ham oqibatidir. Global muammolarning turlari o’zaro qanchalik farqlansada, bu sohalardagi umumiylik, dastavval, butun insoniyatning hayoti - sharoitlari, imkoniyatlari va istiqboli masalalaridir. Ularning bo’lishi ham, yechilishi ham, hozirgi davrning bosh omilidan- texnika inqilobi bilan aloqadordir. Bizning davrimizda fanning rivojlanishi sur’atlari g’oyat kattadir. Fanda erishilgan kashfiyotlar tezda yangi texnika vositalari yaratishni ta’minlasa, o’z navbatida texnika rivojlanishi ham, fanda yangi o’zgarishlar sodir etishga jiddiy turtki bermoqda. Bularning natijasida fandagi erishilgan oxirgi yutuqlar, ayniqsa, yuqori texnologiyalar, ilmiy ishlab chiqarishdagi birinchi navbatda mikroelektronika, informatika, biotexnologiya, geninjenerligi, termoyadro sintezini istiqbolli egallanishi, ishlab chiqarishni kompleks-mexanizasiyalash va avtomatlashtirishdagi yutuqlar, kosmonavtikadagi va h.k. yutuqlar global muammolarni yechishda xizmat qiladi. - 157 Global muammolarni yechish va keyingi rivojlanishi uchun hozirgi kunda jamiyat hayotida insoniyat globalizasiya bilan shug’ullanishiga to’g’ri kelmoqda. Globalizasiya – bu umuminsoniyat prinsiplari asosida dunyo davlatlarining bir-biriga yaqinlashish tendensiyasining falsafiy-sosiologik ta’rifidir. Globalizasiya jarayoni insoniyatning evolyusion, iqtisodiy, sosial, madaniy, ilmiy patensiali asosida yaqinlashishi, millat va planetamiz halqlarining butun dunyo integrasiyasi bilan o’zaro bog’lanishi asosida yangi sivilizasiya tomon harakatini qo’llaydi. Shulardan eng muhimi informatika sohasida erishgan yutuqlardir. Uning texnikaviy vositasidagi personal kompyuterlarning yaratilishi va tashkillanishidagi internetdek informasiya tarmoqlarining yaratilishi, uning chegara bilmas globallashuviga olib keldi va hyech so’zsiz ilmiy texnika progressining rivojiga katta turtki bo’lib hisoblanadi. Agar bashariyat sivilizasiyasida uch: agrar, sanoat va uchinchisi globalizasiya to’lqinidan iborat rivojlanish bo’lgan bo’lsa, ilmiy texnikaviy progress bu postindustrial inoformasiyali jamiyat sharoitida, jamiyat tomonidan ekologiya, iqtisod, siyosat, g’oyalar orqali kuchli ta’sir ko’rsatayapti. Bunday hol ularni tezlashtirish, rag’batlantirish yoki teskarisi to’xtatishi mumkin. Hozirgi zamonaviy informasiyalashgan, kompyuterlashgan jamiyat o’zining asosiy bo’lgan obyektiv, mazmunli va insoniyat shunday katta qimmatlikga ega bo’lgan informasiyaga ega. Informasiya (lotinchadan olingan bo’lib tushuntirish, bayon qilish ma’nosini bildiradi) informasiyali jamiyatning asosiy sosial resursi hisoblanadi. Bu tushuncha kibernetika, genetika, informatika, hamda ilmiy bilish va ijod epistemologiyasida keng qo’llaniladi. - 158 Informatikadagi informasiyalar miqdori, sifati, zichligi, tezligi, sig’imi va h.k.o xususiyatlarga egadir. Bular xabarlarni aloqaning texnikaviy kanallaridan o’zatishda, nerv sistemasini funksiyasida, kompyuterlarning ishida, turli xil boshqaruv jarayonida va h.k. katta o’rin egallaydi. Bularning hammasi informasiyalarning uzatilishida, saqlanishi va qayta ishlovida katta ahamiyatga egadir. Agar informasiyaning tushunchasida sistema tashkillanish o’lchovi xabarlarning ma’nosi, o’zatilish va qabul etilishi orasidagi munosabati aspekti farqlansa, falsafa va fan epistemologiyasida esa uning tushunchasini semantika, aksiologik, semiotik kommunikativ va nazariy tasviriy gnoselologik fizikaviy aspektlarni o’z ichiga oladi. Informatika Fransiyada (60-yillarda) hisoblash mashinalari yordamida axborotni qayta ishlash bilan shug’ullanuvchi sohani ifodalovchi atama sifatida yuzaga kelganligidan kelib chiqgan holda qarasak, bu so’z axborot avtomatikasi yoki axborotni qayta ishlash ma’nosini anglatadi. Ingliz tilida bu atama kompyuter texnikasi haqidagi fan sinonimiga mos keladi. Agar biz informatikaning asosiy resursi axborot ekanligini hisobga olsak, unda u biror faoliyat to’g’risidagi qanaqadir voqyea, xabarlar, bilimlar majmui hamdir. Shu bilan birga informatika axborotni qayta ishlash, ularni qo’llash va ijtimoiy amaliyotning turli sohalariga ta’sirini hisoblash mashinalari tizimlariga asoslangan holda ishlab chiqish, loyihalash, yaratish, baholash, ishlashning turli jihatlarini o’rganuvchi ilmiy va muxandis fani sohasidir. Informatika bu jihatdan axborot modellarini qurishning umumiy metodologik tomoyillarini ishlab chiqishga yo’naltirilgan. Shuning uchun ham axborot uslublari obyekt hodisa, jarayon va hokazolarni axborot modellari yordamida bayon etish imkoniyatiga ega hisoblanadi. - 159 Informatikaning vazifalari, imkoniyatlari, vosita va uslublaridan kelib chiqgan holda: kompyuterlar yordamida axborotni yangilash jarayonlari bilan bog’liq inson faoliyati sohasi; - o’zaro aloqador uch qism-texnik, dasturiy, algoritmik vositalar majmui; - xo’jalik yuritishning turli shaqllaridagi korxonalarning bir turda jamlaydigan halq xo’jalik tarmog’i; - fundamental fan sohasidagi boshqaruv jarayonlarini axborot jihatdan ta’minlovchi metodologiyasini ishlab chiqaruvchi; - amaliy fan sohasida axborot jarayonlari qonuniyati (yig’ish, qayta ishlash, tarqatish), sohalar kommunikasiyasi, axborot tizimi va texnologiyalarni ishlab chiquvchidir. Insoniyat sivilizasiyasi tarixidagi axborot inqiloblari, ya’ni yozuvning, kitob nashr etishning (XIV asr), telegraf, telefon, radio yuzaga kelishi (XIX asr) mikroprosessor texnologiyasi kashf etilishi (XX asr) kompyuterlar, kompyuter tarmoqlari axborot kommunikasiyalarning yaratilishi informatikaning global sistemaga keltirdi (XXI asr). Bunday global sistemaning yaratilishida informatika vositalarining, ayniqsa oddiy hisoblash vositasi bo’lgan yuqori hisoblaridan boshlab personal (shaxsiy) kompyuterlar yaratilgungacha bo’lgan tarixiy yo’l katta ahamiyatga egadir. Bunda XVII asrda nemis olimlari V.Shikkard, G.Leybnes va franso’z olimi B.Paskal arifmetik omillarni bajaruvchi mexanik qurilmasi, rossiyalik olim V.T.Odner hamda P.L Chebыshevlarning yaratgan arifmometri, angliyalik matematik Ch.Bebbidjning analitik mashinasi, amerikalik G.Xollerizning ma’lumotlarni qayta ishlovchi perfokartali mashinasi (keyinchalik uning firmasi IVM aylangandi), rus olimi M.A.Bonch-Bruyevich kashf etgan elektron sxema-triggerning yaratilishi, AQSh da Dj.Atanasov guruhining (1937 yil) elektromexanik mashina, IVM da ishlangan (1944 yil) - 160 Mark-1 deb ataladigan mashinaning va 1945 yilda birinchi D.Ekkert va D.Mouchli tomonidan Buyuk Britaniyada yaratilgan programmani xotirada saqlovchi mashinaning, keyinchalik hozirda 4-5 avlod muddatlarida yaratilgan minglab, millionlab mashinalarning yaratilishi, zamonaviy kompterlar kashf etilish tarixini tashkil etadi. Yaratilish avlod muddatlari taxminan 1960-1970 yil birinchi avlod, 1960- 1970 yil ikkinchi avlod, 1970-1980 yil uchinchi avlod va 1980-1990 yillarda to’rtinchi, beshinchi avlod mashinalari hisoblanadi. Har bir yaratilgan avlod mashinalari bir-biridan tubdan farq qiladi. Hozirgi avlod mashinalarining yaratilishida insonning mashina bilan o’zaro aloqasi, mashina resurslarini vaqt bo’yicha taqsimoti, o’zoq masofadan boshqarish chet tashqi qurilmalarni takomillashtirish, ayniqsa, mashina xotirasining kuchi, quvvati, undagi dasturlarning takomillashganligiga katta e’tibor berib muvaffaqiyatlarga erishildi. Hozirgi zamon mashinalari insonni intelektual imkoniyatlarini kengaytiruvchi vosita sifatida muhim hisoblanib, barcha faoliyat sohalarida mehnat unumdorligini oshirishga ijodiy ta’sir ko’rsatdi. Informasiya informatika fanining asosi bo’lib, nima haqidadir xabar, saqlash, qayta ishlash va ko’zatish obyekti hisoblanuvchi ma’lumotdir. Ilmiy izlanish va ijodda ilmiy axborotlarni yig’ish va ularga qayta ishlov berib, tahlil qilish o’ta muhim hisoblanadi. Eng muhim ilmiy ishlar natijalari bo’yicha axborotlarni davlat sistemasi orqali yig’ish, saqlash, axtarish va berish, bunga eng zamonaviy hisoblash va o’zatish mashinalarini ishlatish hozirgi vaqtda eng dolzarb davlat vazifalaridan hisoblanadi. Shuning uchun ham inoformatika fanining usullari – bu fan tarkibida bir necha fanlar kirgizilib, odamning EHM bilan dialogini kompyuterlar sistemasini o’ziga mujassamlashtiryapti. - 161 Informatika fanida informatika sistemasi borki, bunga informasiya bilan ta’minlash sistemasi, ilmiy kommunikasiya sistemasi, informasion mahsulot, ko’rsatkichlar bazasi, informasiya resursi, informasiya texnologiyasi va informasiya tarmog’i kiradi. Informasiya bilan, ya’ni yangi texnologiya, g’oya, ilmiy natija va h.k.o kimlarga kerak bo’lsa, shularga yetkazish vazifasini yechsa, ilmiy kommunikasiyada ilmiy axborot va bilimlar ham saqlanadi, ham tarqaladi. Bunda nashriyot ishlari, kutubxonadagi referatlash, informasiya va konsultasiya xizmatlari tarkib topgan. Ba’zi axborotlar va xizmatlarning birligi standart ko’rinishda informasiya mahsuloti degan nomni olgan. Ko’rsatgichlar bazasi EHM da qo’llanilib bibliografik (ikinchi darajali axborot, ya’ni chop etilganini yana yig’ish) faktografik ko’rsatgichlar bazasi va oxirgi fakticheskiy axborot hisoblanadi. Axborotlarni talab qiluvchilar har biri maxsus harakterdagi o’zining axborotini so’raydi. Shunday bo’lsada, ularni to’rt kategoriyaga bo’llash mumkin: 1. Ishlab chiqarish uchun ilmiy axborotlar. 2 Yangi texnika uchun. 3. Yangi texnika yaratishdagi tashkiliy boshqaruv ishlari uchun. 4. Rejalarni ishlash Ilmiy hujjat – bu material obyekt bo’lib tarkibida ilmiy-texnikaviy axborot bo’lib, saqlash va foydalanishga mo’ljallangandir. Ilmiy hujjatlar: tekstli (kitob, jurnal, hisobotlar va h.k.o) grafikli(chizmalar, sxema va diagrammalar), audiovizualli (yozilgan tovish, kino va videofilmlar) mashina o’qiydigan axborotlar (mikrofoto uzatuvchilar va h.k.) kiradi. Hujjatlar, birlamchi va ikkilamchi bo’lishi mumkin. Birlamchi hujjat va nashrlarga: chop qilingan va chop qilinmagan hujjatlar kiradi. Bunga: kitoblar (hajmi 48 betdan katta, broshyuralar hajmi 4 betdan 48 betgacha), ular pulli va pulsiz bo’lishi mumkin, yana ilmiy, o’quv, - 162 hujjatli, ilmiy-ommaviy va har bir ilm tarmoqlari, fanlari bo’yicha bo’lishi mumkin. Kitob va hujjatlarning ichida ilmiy asosda muhimi bu monografiya va yig’malardir. Darsliklar, darsga qo’llanmalar bular o’qitish maqsadida tayyorlanadi. Bularda hamma axborotlar ma’lum bir sistemada tayyorlanadiki u o’quvchilar uchun oson va qulay bo’lishi kerak. Agar axborotlar davlat nomidan berilsa, bu rasmiy axborotlar turiga kiradi. Ilmiy texnik axborotlarning ancha operativ manbai bu ma’lum vaqtlarda chiqib turuvchi o’zlukli nashrlardir. Bularga jurnallar va gazetalar kiradi. Bundan tashqari muddatli nashrlar; har xil mehnatlar, olimlar ishlari majmuasi, yangiliklar va h.k. Maxsus informativ manbalarga: har xil standartlar, ko’rsatmalar, turli qoidalar, metodik ko’rgazmalar va h.k. kiradi. Axborot manbalarining ichida muhimlaridan biri, bu patent axborotlari hisoblanadi va ularga kashfiyot va ixtirolar, sanoat mulkchiligi va ixtirochilar haq-huquqi haqida eng yangi axborotlar beriladi. Patent hujjatlari eng yuqori haqiqatga ega, chunki uning yangiligini maxsus ekspertiza va tekshirishdan o’tkaziladi. Birlamchi nashr qilinmagan hujjatlarga: ilmiy-texnikaviy hisobotlar, dissertasiya va deponirlangan qo’lyozmalar, ilmiy tarjimalar, konstruktorlik hujjatlar, simpozium, syezd va seminarlar, ilmiy konferensiyalar o’tkazish informasion xabarlar kiradi. Ikkilamchi hujjatlarga: ma’lumotnoma, sharhlar, referativli va bibliografik axborotlar kiradi. Ikkilamchi chop etilmaydigan hujjatlarga: qayd qilingan va axborotli kartalar, dissertasiyalarning hisob kartochkasi, deponirlangan qo’lyozma va tarjimalar, kartochkalar, axborotli xabarlar kiradi. - 163 Yig’ilgan bir sistemaga keltirilgan ilmiy axborotlarni qayta ishlovida taxlil etiladi. Tahlil etish, mavzu bo’yicha to’la yoritish, uning maqsadi, vazifasini aniqlash va kelgusi izlanishlar uchun asos yaratishdir. Ilmiy axborotlarni qayta ishlovida izlanuvchidan qo’yidagi shartlarga amal qilishlari taklif etiladi: ishning maqsadini aniq aniqlash, olingan yangi axborotlardan ilxomlanish, izlanishda diqqat va fikrni bir yerga to’plash, mustaqil mehnatni tashkillashtirish, adabiyotlarni o’rganishda qat’iyat va muntazamlikga rioya etish, aqliy mehnat samaradorligini turli yo’llar bilan oshirib borish, qat’iy ish tartibini o’rnatish, zamonaviy tahlil uslubi va texnikasini qo’llab berish hisoblanadi. Ilmiy izlanish axborotlarni tahlil etishda annotasiyalar, qisqacha ko’chirma, konspekt yozuvlarni keng qo’llash kerak. Qayta ishlanayotgan axborotlarni tahlil qilish, bu o’ta muhim, ilmiy izlanishning bosqichlaridan biri hisoblanib, unda bo’lgan barcha axborotlar bo’yicha bir butun mantiqiy bir fikrga kelish talab etiladi. Qilingan bu fikrlar kelgusida bajariladigan ishlarining taqdirini, samaradorligini ifodalaydi. Shuning uchun bunda shoshma-shosharlikga, tavakkalchilikga, noaniqlikga yo’l qo’ymay, iloji boricha, ko’proq axborotlarni yig’ish va ko’rib chiqish talab etiladi. Tahlil jarayonida axborot manbalarini ikki xil: xronologik tartibda va mavzu bo’yicha sistemalashtirish mumkin. Xronologik tartibda sistemalashtirishda barcha axborotlar o’zining tarixi, ya’ni kelib chiqish vaqti, tartibi bo’yicha ilmiy bosqichga ko’ra sistemalashtiriladi. Bu bosqichlar o’zining sifatining har bir bosqichida o’zgarishi bilan farq qilib boradi. Har bir bosqichda albatta analitik tanqid tahlili olib borilishi kerak. Mavzu bo’yicha (mavzuli tahlil) axborotning butun hajmi ishlab chiqilayotgan mavzu masalalari bo’yicha oddiy yoki murakkab sistemalar - 164 bo’lishi mumkin. Umuman bunda oddiylikdan murakkablikka yo’nalish uslubi keng qo’llaniladi. Qayta ishlab chiqilishi kerak bo’lgan ilmiy axborotlarning tahlilida qo’yidagilar talab qilinadi: - har bir mavzuning dolzarbligi va yangiligi; - mavzu bo’yicha nazariy va eksperimental tadqiqotlar sohasidagi so’nggi yutuqlar; - ilmiy izlanish maqsadi va vazifasining aniqligi; - mavzu bo’yicha ishlab chiqarish tavsiyalari; - ilmiy ishlanmalarning texnikaviy iqtisodiy va ekologik maqsadlarga muvofiqligi, Ilmiy ijodning rivojlanishida hozirgi mavjud informasion (axborot) texnologiyasining ahamiyati juda kattadir. U xalq xo’jaligining barcha sohalariga kirib borgan va samarali qo’llaniliyapti. Axborot texnologiyasi – obyekt, jarayon yoki hodisaning holati haqida yangi sifat axboroti olish uchun ma’lumotlar yig’ish, qayta ishlash va o’zatish vosita va uslublari jamlanmasidan foydalanadigan jarayondir. Hozirgi vaqtda kompyuterlar va telekommunikasiya axborot texnologiyalari negizida yangi axborotni qayta ishlash industriyasi yuzaga keldiki, bular axborot jamiyatini yaratdilar. Axborot jamiyati-ko’pchilik ishlovchilarning axborot, ayniqsa uning shakli bo’lmish bilimlarni ishlab chiqarish, saqlash, qayta ishlash va amalga oshirish bilan band bo’lgan jamiyatdir. Axborot jamiyatining quyidagi xususiyatlari mavjud: - axborotning mo’l ko’pligining ta’minlanishi; - rivojlanishning asosiy shaqli axborot iqtisodiyoti bo’lishi; - 165 - eng yangi axborot texnika va texnologiyalar yordamida avtomatlashtirilgan holda bilimlarni saqlash, qayta ishlash va foydalanish jamiyatiga shaqllanganligi; - butun insoniyat sivilizasiyasining axborot birligining shaqllanganligi; - zamonaviy axborot vositalari yordamida har bir insonning butun sivilizasiya axborot zaxiralariga erkin kirishi amalga oshganligidir. Axborot barcha xalq xo’jaligi tarmoqlari iste’mol etuvchi zaxira bo’lib, bularda alohida hujjat va hujjatlar to’plami, axborot tizimlari: kutubxona, arxiv, fond, ma’lumotlar banklari va h.k.o sifatidadir. Uning moddiy, tabiiy, mehnat, zamonaviy va energetika zaxiralari mavjuddir. Mavjud axborot texnologiyalari o’zining amalga oshirilishi, usuli. boshqarish vazifalarini qamrab olish darajasi, amalga oshiriladigan texnologik operasiyalarning sinfi, foydalaniladigan interfeysning turi, tarmoqli usuli, xizmat sohalari bo’yicha tasniflanadi. Hozirgi vaqtda axborotning globallashuvini, chegara bilmas bo’lishiga halqaro hisoblash tarmog’i- internetning yaratilishi bo’ldi. Internet doimo yangilab boruvchi barcha sohalar bo’yicha axborot zaxiralari bazasi, axborot izlash, qidirish tizimi, nusxalar olish va o’zatish, masofadan turib o’qish va o’qitish va h.k. bo’lib xizmat qilmoqda. Internet tarmog’iga hozirgi vaqtga kelib, million komyuterlar ulangan va kun sayin kengayib, kunlik hayot vositasi bo’lib bormoqda. Chunki, faqat iqtisodiy sohada: million iste’molchilarga chiqish imkoni, sarf-harajatlarning ozligi, vaqtni tejash, dune bo’yicha boshqa kompaniyalar bilan aloqa o’rnatish va h.k. mumkin bo’ldi. Umuman olganda, informasion sistemaning asosiy obyekti sifatida inson, uning sosial jarayonlar vazifalarini yechishdagi ijodi, hohishi, mehnati turadi. - 166 Informasion sistemalarning mohiyati, bu insonning maqsadli, samarali ijodi, kompyuterlarni qo’llab (mehnat va ijod predmeti sifatida) xabarlarni bir shaklga keltirib, barcha soha boshqaruvida samarali, to’g’ri qarorga kelishidir. Informasion sistemaning yana bir vazifasi sohalarda integrasiya jarayonini bajarishdir. Zamonaviy informasion jamiyat bu shunday sivilizasiyani moddiy va ma’naviy unda inson va uning dune bilan o’zaro aloqadorligini fundamenti xabarlar bajaradi. Shuning uchun ham mamlakatimizda axborot texnologiyasini joriy qilishda mustaqillik kunlarining boshidan katta e’tibor berib kelinmoqda. Jumladan, Respublika axborotlashtirish jarayonini rivojlantirish maqsadida, axborotlashtirish haqida (1993 yil, may) va EHM va ma’lumotlar bazasi uchun dasturlarni huquqiy muhofazalash to’g’risida (1994 yil may) qonunlari qabul qilindi, 1994 yil dekabrda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi «O’zbekiston Respublikasining axborotlashtirish konsepsiyasini qabul qildi. Axborotlashtirish konsepsiyasining asosiy maqsadi va qo’yilgan vazifalar quyidagilardan iborat: milliy axborot hisoblash tarmog’ini yaratish, axborotlarga mahsulot sifatida yondashishning iqtisodiy, huquqiy va me’yoriy hujjatlarini yuritish; axborotlarni qayta ishlashda jahon standartlariga rioya qilish; informatika industriyasini yaratish va rivojlantirish, axborot texnologiyasi sohasidagi fundamental tadqiqotlarni rag’batlantirish va qo’llab quvvatlash; informatika vositalaridan foydalanuvchilarni tayyorlash tizimini muvofiqlashtirish. Yüklə 1,65 Mb. Dostları ilə paylaş:
|