O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti j. M. Qurbonov
Yüklə 1,65 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Nazorat savollari
- 6. O’ZBEKISTONNING IJTIMOIY IQTISODIY RIVOJLANISHIDA ILMIY IZLANISH METODOLOGIYASI
|
Nazorat savollari:
1. Informatika fanining ahamiyati 2. Ilmiy hujjatlar turlari 3. Informasion sistemalar va ularning globallashuvi 4. Axborot jamiyati tasnifi 5. Internetning mohiyati - 167 6. O’ZBEKISTONNING IJTIMOIY IQTISODIY RIVOJLANISHIDA ILMIY IZLANISH METODOLOGIYASI XXI asrga kelib insoniyat jamiyatining rivojlanishida informasiya, bilim va ilmiy ijod kabi resurslar hal qiluvchi omil hisoblandi. Insonning barcha faoliyatiga ilmiy izlanishning kirib borishi, ayniqsa, fundamental va amaliy fan sohasining asosi bo’lishi, ilmiy – texnikaning yangi- yangi vositalari bilan qurollanishi bashariyat sivilizasiyasining rivojlanishini yurituvchi kuchi bo’lganligidan darak berayapti. Qaysiki, hyech bir ilmiy, ijodiy faoliyatning o’sishi, rivojlanishini busiz tasavvur ham qilib bo’lmaydi. Global informasiya va elektronika epoxasi bo’lgan, hozirgi vaqtda ishlab chiqarishning o’zi ilmiy izlanish va ijod natijasidan, informasiyaga bog’liq bo’lib qolmoqda. Shuning uchun jamiyatda ilmiy izlanish va ijod uchun juda qulay sharoitlar vujudga kelayaptiki, buning natijasida olib borilayotgan ilmiy izlanishda kompyuterlarning qo’llanilishi va axborot texnologiyalarning singdirilishi, matematikalashtirish va formallashtirish, algoritmlashlar bajarilib, samarali tabiiy fanlarda (mikrodunyo fizikasida, astrofizika va mikrobiologiyada, geninjeneriyasi va biotexnologiyada) katta muvoffaqiyatlarga erishilmoqda. Barcha fan sohalarining mislsiz rivojlanishi, butun dunyo bo’yicha, fanning umumfalsafiy va epistemologik muammolariga va ilmiy ijod metodologiyasiga qiziqish o’yg’otdi. O’z o’rnida fan va ijod jamiyatning butun moddiy va ma’naviy hayoti bilan chambarchas bog’langan bo’lib, uning rivojlanishida tobora ahamiyati ortib bormoqda. Fanning rivojlanish darajasi jamiyat taraqqiyot darajasini ifodalovchi asosiy ko’rsatkichlaridan biridir. Masalan, hozirgi kunlarda jamiyat - 168 taraqqiyotida fanning ahamiyati shu qadar ortib ketdiki, XX va XXI asrni ko’pincha “fan asri” deb ataydilar. Fan tarixiy taraqqiyotining eng muhim qonuniyati – ishlab chiqarishda va jamiyatni boshqarishdagi uning roli ijtimoiy hayotda, uning ahamiyati oshib borayotganligidir. Jamiyat hayotida fan rolining bunday oshib borishi vaqt o’tishi bilan shunga olib keldiki, u ijtimoiy ongning butun sistemasida yetakchi o’rinni egallaydi va ijtimoiy borliq taraqqiyotiga tobora ko’proq ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun ham mamlakatimizda hozirgi bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida, fanga va uning rivojiga bo’lgan e’tibor yanada oshib borayapti. O’zbekiston mustaqillikga erishgan vaqtda u o’z yo’lini, iqtisodiy rivojlanish modelini tanlab oldi va oldimizga “Milliy boylikning ko’payishini, respublikaning mustaqilligini, odamlarning munosib turmush va ish sharoitlarini ta’minlaydigan qudratli barqaror va jo’shqin rivojlanib boruvchi iqtisodiyotni barpo etish kabi buyuk vazifa turganligini, bunday iqtisodiyot” I.Karimov aytganlaridek, strategik maqsadimiz bo’lgan xuquqiy demokratik davlat va fuqarolik jamiyatni barpo qilishning asosi ekanligini e’tiborga olsak, yechilishi dolzarb bo’lgan ko’pgina iqtisodiy muammolarimiz borligini bilamiz. Shunday muammolarni yechimini faqat fan, uning amaliyot bilan bog’liqligi, integrasiyalashuvi va rivojlanishi bera oladi. Ayniqsa, iqtisodiy sohadagi iqtisodiyot bilimlari, bozor va bozor iqtisodiyoti munosabatlarining mazmunini, ularning talablari va xususiyatlarini, qonun-qoidalarni, amalga oshirayotgan iqtisodiy islohotlarning maqsadidan kelib chiqqan vazifalarni muvoffaqiyatli bajarishga bog’liq. Shulardan kelib chiqan holda, davlatimizning fan va iqtisodiyot oblastidagi siyosati bu barcha sohalardagi ijod, fan taraqiyoti va ilmiy izlanishga qulay zamonaviy sharoit yaratishdir. - 169 Hozirgi vaqda O’zbekistonda iqtisodiyot sohasida, mustaqillikning dastlabki kunlaridanoq amaliyotga o’z tadbiqini muvoffaqiyatli topib borayotgan, bozor iqtisodiyotiga o’tish “O’zbek modeli”ni (iqtisodiyotning siyosatdan ustunligi, davlatning bosh islohotchiligi, qonunning ustivorligi, kuchli ijtimoiy siyosat yuritish va bozor iqtisodiyotiga tadrijiy yo’l bilan bosqichma–bosqich o’tish kabi) ni har tomonlama dunyo iqtisodiyotiga integrasiyasini oshirish vazifasi turibdi. Shundan kelib chiqan holda, ko’pgina iqtisodiy va ijtimoiy sohadagi vazifalarni bajarish talab etiladi. Bularga iqtisodiy sohada, iqtisodiyotni erkinlashtirish, islohotlarni chuqurlashtirish vazifalari, ya’ni iqtisodiy hayotni erkinlashtirish, xususiylashtirish jarayonini chuqurlashtirish, iqtisodiyotga xorij sarmoyasini jalb etish, mamlakat iqtisodiyotining jaxon tizimiga integrasiyalashuvi, iqtisodiyotdagi tarkibiy o’zgarishlarni izchil davom etirish bo’lsa, ijtimoiy sohada esa bozor munosabatlari sharoitida kuchli ijtimoiy siyosatni yuritish, ya’ni barcha islohotlarni bosqichma-bosqich amalga oshirish, aholining yordamga muhtoj qatlamlarini muhofazalash, ma’naviy beshigi - oilaning jamiyatdagi mavqye’ini oshirish fuqarolarning huquqiy tengligi, qonun ustuvorligini ta’minlash, komil insonni tarbiyalash vazifalarini bajarish kerakdir. Fan va ijodning rivojlanishi iqtisodiy hayot darajasini oshirishiga olib kelishi bilan birga, shu sohalarning metodologik bilim bazasini ham kuchaytiradi. Ayniqsa, hozirgi sharoitda fan va ijod metodologiyasini parallel ravishda rivojlanishi haqiqiy ilmiy – texnikaviy progressni amalga oshiryapti. Ilmiy bilishning tomoyillar tizimi, yo’llari, qonun - qoidalar va aniq hadislari sifatida metodologiya har bir fan predmetidan kelib chiqib, o’zining ilmiy bilish usullariga ega bo’ladi. Iqtisodiyot nazariyasida bu quydagicha namoyon bo’lishi mumkin: - 170 - iqtisodiyot yaxlit bir jarayonki, u doimo harakatda, rivojlanishda mazmun va shaql jixatdan o’zgarib turadigan ichki va tashqi hodisalar bilan bog’liqlikda bo’ladi; iqtisodiy jarayoni bog’liqlik tomonlarini (ichki va tashqi) zamon va makonda o’rganish; iqtisodiy jarayonlarni oddiydan murakkabgacha, pastdan yuqorigacha rivojlanishda deb qarash, miqdor jihatdan o’zgarish, sifat o’zgarishiga olib kelishi; ichki qarama–qarshiliklar birligiga va ularning o’zaro kurashishiga rivojlanishning manbai deb yondashishdir. Bunga iqtisodiy faoliyatlar, hodisa va jarayonlarning tabiiy, moddiy, shaxsiy, shuningdek pul mablag’lari tayanishi, ularning bog’liqligi va ziddiyatda bo’lishi, bir-biriga ta’siri, sifat hamda miqdor jixatdan o’zgarib turishi, turli davrda turlicha shaqlga ega bo’lishi, eski iqtisodiy qonunlar, tushunchalar o’rniga yangilarini paydo bo’lishi misol bo’la oladi. Biz bilamizki, iqtisodiy resurslar cheklangan sharoitda jamiyatning cheksiz ehtiyojlarini qondirish maqsadida moddiy ne’matlarni (xizmatlarni) ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash va iste’mol qilish jarayonida vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlarni, ijtimoiy xo’jalikni samarali yuritish qonun- qoidalarni, izlanishni iqtisod haqidagi fanlar olib boradi. Bunda iqtisodiy hayotning turli tomonlari iqtisodiy hodisa va jarayonlar o’rtasidagi doimiy takrorlanib turadigan, barqaror sabab-oqibat aloqalarini, ularning o’zaro bog’liqligini to’la ifodalovchi iqtisodiy qonunlar va qisman ayrim tomonlarini ifodalovchi ilmiy-nazariy tushuncha – iqtisodiy kategoriyalar tarkib topgan. Ularga misol bo’lib: umumiy iqtisodiy qonunlar (vaqtni tejash, ehtiyojlarni tez o’sib borishi, takror ishlab chiqarish, ishlab chiqarish munosatlarining ishlab chiqaruvchi kuchlar xususiyati va rivojlanish darajasiga mos kelish qonunlari); xususiy (talab, taklif va qiymat) qonunlari; maxsus o’ziga xos (qo’shimcha qiymat) qonuni hisoblanadi. - 171 Iqtisodiy hodisalarni ifodalovchi bozor, kapital, ishchi kuchi, iqtisodiy muvozanat, moliya, kredit va boshqalarda o’z ifodasini topgan: baho, talab, tovar, pul, qiymat, mehnat kabi ko’plab tushuncha – kategoriyalar mavjud. Shularning hammasini ilmiy izlanishda iqtisodiy nazariya ilmiy metodologiyasi muhim rol o’ynaydi. Bularga ilmiy abstraksiya, tahlil va sintez, mantiqiylik va tarixiylik birligi, eksperiment, makro- va mikroiqtisodiy tahlil, makroiqtisodiy tahlil makromutanosibligi, iqtisodiy jarayonlarni miqdoriy jihtdan tahlil qilish metodlarini qo’llash yo’li bilan erishiladi. Albatta, bularning asosida falsafiy bilish metodologiyasi turadi va uning rivojlanishini ta’minlab turadi. Umuman olganda, iqtisodiy epistemologiya falsafiy epistemologiyadan kelib chiqib o’z rivojlanish yo’nalishini aniqlab boradi. Hozirgi vaqdagi klassik bo’lmagan falsafa, ya’ni fan falsafasi, global muammolar falsafasi ijodiy rivojlanishida bo’lishi bilan ilmiy izlanishning rivojlanishida ham katta o’zgarishlar bo’layapti. Masalan, Rim klubini sosial-iqtisodiy faoliyati, S.Tulminning evolyusion izlanish dasturi, fin olimi Ya.Xintikning ichki va yuza informasiya konsepsiyasi va boshqalardir. Iqtisodiy izlanishda nazariyaning o’rni hal qiluvchi, o’ta muhimligi haqida oldingi mavzularda ham aytib o’tgan edik. Iqtisodiy izlanishda ham boshqa fanlardagidek ko’zatilayotgan voqyealarni tushuntirish va prognozlash bilan bir qatorda unga xususiy bo’lgan me’yoriy tahlil bilan haqiqiy tahlilni qiyoslash, talab va taklif nazariyasi uslubiyati, baho, bozor oqibatlarini baholash va oldindan ko’ra bilish, foydani maksimumlashtirish va raqobatli taklif, raqobatli bozorlar tahlili, umumiy muvozanat tahlili va h.k. kabi ilmiy metodlari o’rin egallab kelmoqda. Iqtisodiy hodisalar va jarayonlarni tushuntirish va prognozlash iqtisodiy nazariyaning asosi hisoblanadi. Haqiqiy tahlil iqtisoddagi hodisalarni - 172 tushuntirish va prognozlashni bildirsa, me’yoriy tahlil bular qanday bo’lishi kerak degan savolga javob beradi. U iqtisodiy siyosatning sifatli tanloviga daxldor bo’lmasada, siyosatning aniq talqinlarini ishlab chiqadi, ko’pincha baho berish xususidagi mulohazalar bilan to’ldiradi. Talab va taklif usuli iqtisodiy tahlilning universal vositasi bo’lib, keng doirada turli-tuman muammolarga qo’llaniladi. Masalan: jahondagi o’zgarib borayotgan iqtisodiy sharoitning bozor narxlariga va ishlab chiqarish samaradorligiga ta’siri; hukumatning narxlarni nazorat qilish bo’yicha chora- tadbirlari ta’siriga baho berish; minimal ish haqi va iqtisodiy rag’batlar, soliqlar, subsidiyalar, importga belgilangan boj puli va kvotalarning iste’molchilar va ishlab chiqaruvchilarga ta’siri bo’lishi mumkin. Umuman olganda, iqtisodning rivojlanishi undagi yangi-yangi usullar - metodlarning qo’llanilib, rivojlanish yo’llarini prognozlashi o’ta muhim kasb etadi va buning ustida barcha davlatlardagi olimlar muntazam ravishda ijodiy faoliyat olib bormoqdalar. O’zbekistonda bu sohada O’zbekiston Fanlar Akademiyasi, institut va universitet ilmiy xodimlari, olimlar shug’ullanishadi va o’zimizga xos va mos iqtisodiy metodlar, nazariy usullar ishlab chiqilib amaliyotga tadbiq etilayapti. Agar biz O’zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida iqtisodiy fanning rivojlanishini ko’rib chiqsak, bu borada olamshumul ham nazariy, ham amaliy ishlar bajarliganligini ko’ramiz. Bozor iqtisodiyoti – bu bozor iqtisodiyoti nazariyasi asosida, tovar ishlab chiqarish, ayiraboshlash va pul muomalasi qonun-qoidalari tashkil etiladigan va boshqariladigan iqtisodiy tizimdir . O’zbekiston iqtisodiyoti dastlabki mustaqillik kunlaridan bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o’tish siyosati yuritildi va unga bog’liq barcha ilmiy metodologik ishlar bajarildi. - 173 Iqtisodiyotning bunday yo’lga o’tishi, albatta tasodifiy, sinalmagan holda bo’lgan emas, chunki hozirgi davrga kelib bozor iqtisodiyoti dunyoning ko’pchilik mamlakatlari uchun xos bo’lib, u turli mamlakatlarda har xil darajada va o’ziga xos xususiyatlar bilan amal qilmoqda va rivojlanmoqda. Bunday iqtisodiyotning amal qilish mexanizmi ko’plab asrlar davomida tarkib topib, shaqllanib, hozirgi davrda madaniylashgan shaqlni kasb etdi va ko’pgina davlatlarda hukumron iqtisodiy tizimga aylangan va bunday iqtisodiy evolyusiya davomida uning klassik qoidalari saqlanib qolgan. Bozor iqtisodiyotining asosiy afzalliklari ichida: resurslarni taqsimlashning samaradorligi, erkinlik bilan bir qatorda har bir shaxs, korxona, firma va korporasiyalar tinimsiz harakatda va izlanishda bo’lishadi. Ayni shu vaqtda, ilmiy izlanish, fan va ijod metodologiyasiga talab cheksiz bo’ladi, chunki faqat shu yo’l bilan raqobatlarni yengishga va rivojlanishga erishiladi. Eng yangi texnologiyalarni qo’llash talabi kelib chiqadi va bu asosda ishlab chiqarishning eng yuqori samaradorligiga erishish, ko’pincha ko’p miqdordagi mayda firmalar emas, uncha ko’p bo’lmagan yirik ishlab chiqaruvchilar mavjud bo’lishini taqozo qiladi. Bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o’tishni Prezidentimiz I.A.Karimov asarlarida bayon qilinib, asosiy vazifalar belgilanib berilgan. O’tishning birinchi bosqichida totalitar tizimning og’ir oqibatlarini yengish, tanglikga barham berish, iqtisodiyotni barqarorlashtirish bo’lsa, ikkinchisida Respublikaning o’ziga xos sharoitlari va xususiyatlarini hisobga olgan holda bozor munosabatlarining negizlarini shaqlantirishdir. Shu vazifalarni hal qilish uchun quyidagi isloh qilishning muhim yo’nalishlari: o’tish jarayonining huquqiy asoslarini shaqllantirish, islohotlarning qonuniy – huquqiy negizini mustahkamlash; mahaliy sanoat, savdo maishiy xizmat korxonalarni, uy-joy fondini xususiylashtirish, qishloq xo’jaligida va xalq xo’jaligining boshqa sohalarida mulkchilikning yangi - 174 shaqllarini vujudga keltirish; ishlab chiqarishning pasayib borishiga barham berish, moliyaviy ahvolning barqarorlashuvini ta’minlash belgilangan edi, shu vaqtgacha aksariyat vazifalar real hayotga o’z tadbiqini topayapti. Ikkinchi bosqichdan investisiya faoliyatini kuchaytirish, chuqur tarkibiy o’zgartirishlarni amalga oshirish va uning negizida iqtisodiy o’sishni ta’minlab, bozor munosabatlarini to’liq joriy etish maqsad qilib qo’yiladi. Prezidentimiz I.A.Karimovning “O’zbekiston buyuk kelajak sari” asarlarida takidlab o’tganlaridek, “Bu boy tabiiy zahiralarimiz, intellektual hamda ijtimoiy-texnikaviy salohiyatimizdan to’liq va samarali foydalanish, iqtisodiyotga mukammal texnologik jarayonni o’z ichiga oladigan, tayyor mahsulot ishlab chiqaradigan, mineral va qishloq xo’jaligi xom-ashyosi sifatli qayta ishlaydigan quvvatlar yetakchi o’rin tutishini ta’minlash, xizmat ko’rsatish sohalarini rivojlantirish, ularning iqtisodiyotdagi o’rnini kuchaytirish qishloqda yangi ish o’rinlarini yaratish demakdir”. Ayni shu vaqtda ilmiy bilish, fan va ilmiy ijod va izlanish beqiyos darajada talab etiladi va o’z istiqbolli rivojlanish shart sharoiti vujudga keladi. Hozirgi vaqtga kelib, kelajagi buyuk davlat bo’lgan demokratik O’zbekiston, BMT a’zosi va ko’p iqtisodiy siyosiy regional tashkilotlar hamkori sifatida Markaziy Osiyo davlatlari ichida tobora o’z mavqyei va obro’ga ega davlat sifatida namoyon bo’lib bormoqda. Amerikalik demokrat Tomas Djsfferson ta’biri bilan aytganda, demokratiya maqsadi, bu hayot, erkinlik va baxtiyorlikga intilishdir. Demokratik to’zilgan jamiyatda xalqlarni boshqaruvi, halq yordami bilan olib boriladi, halq erkin javobgarlik bilan o’zining hayoti va taqdirini, javobgarligini o’z qo’liga oladi. Bular O’zbekistonda fuqarolik jamiyatini formallashtirish asosi bo’ladi. - 175 Demokratiya erkinlik va oqillik, har bir shaxsning, halqning to’la har tomonlama ijodiy qobiliyatini rivojlanishi va namoyon bo’lishi shart- sharoitidir. Qadim zamonlardan ham O’zbek halqining an’anasida ilmga, ijodga fanga bo’lgan e’tibor, hurmat kasb etgan. Buyuk davlat arbobi, shoir, olim A.Navoiy aytganidek, odamning ziynati, bu uning bilishi va donishmandligidir. Bilmaganni so’rab o’rgangan olim, orlanib so’ramagan o’ziga zolim. Oz-ozdan bilgan dono, olim bo’lur, qatra-qatra yig’ilib daryo bo’lur. Ilmdan qochgan – dangasa, kimki bunga bahona topsa – ahmoq, kimda-kim bilim olishga intilsa, sen unga iltifot ko’rsat. Halqimizning shunga o’xshash hikmatlari, albatta yoshlarni bilim olishga, ilmli bo’lishga, har bir ishda ijod bilan yondoshishga da’vat etadi. Iqtisod sohasidagi munosablarning o’zgarishi yurtimiz olimlarini ish sohadagi harakatlarini faollashtirib yubordi. Shu sababli ilmiy ijod metodologiyasi roli ham oshib borayapti. XXI asr – shiddatkor tezliklar asri, axborot va axborot texnologiyalar asri, intellektual resurslar, yuksak texnologiya va zamonaviy bilimlar insoniyat taraqqiyotining asosiy va hal qiliuvchi omiliga aylanayotgan davrda. Shuning uchun ham ilmiy izlanish, ijod metodologiyasining rivojlanishiga katta ahamiyat berilayapti. Ayniqsa, yurtimizda Prezidentimizning 20 fevral 2002 yildagi “Ilmiy-tadqiqot faoliyatini tashkil etishni takomillashtirish to’g’risida” farmonining chiqishi buning isboti hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning ikkinchi chaqiriq O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining to’qqizinchi sessiyasidagi “O’zbekistonda demokratik o’zgarishlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyati asoslarini shaqllantirishning asosiy yo’nalishlari” mavzusidagi ma’ro’zasida (29 avgust 2002 yil) mamlakatimizni, jamiyatimizni demokratlashtirish, hamda yangilash yo’lidagi harakatlarimizni sifat jihatidan - 176 yangi bosqichga ko’tarish va so’zsiz bu borada amalga oshirgan ijobiy ishlarni qat’iyat bilan davom ettirish, ularni halqimiz orzu qilgan marralarga yetkazish vazifasi belgilab berildi. Shu bilan birga, uning yetti ustivor yo’nalishi ko’rsatib o’tildi. Yüklə 1,65 Mb. Dostları ilə paylaş:
|