O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti ro`yhatga olindi №2018 yil «Tasdiqlayman»
Yüklə 3,31 Mb.
|
|
Ko‘p yillik muzloq yerlar. Ko‘p yillik muzloq yerlar o‘ziga xos geografik
hodisadir. Bu muzloqlar bir necha yildan tortib bir necha ming yillar davomida sovigan holatda saqlanib kelayotgan tog‘ jinslaridir. Uning harorati doimo 0°S dan past. Ko‘p yillik muzloqlar abadiy muzloqlar ham deyiladi. Ko‘p yillik muzloq yerlar Yevrosiyoning shimoliy va shimoli-sharqiy qismlarida keng tarqalgan. Abadiy muzloqlar shimolda Severnaya Zemlya, Novosibirsk orollari, Yamal va Taymir yarim orollaridai boshlanib, janubda Mongoliya hududigacha kirib boradi. Uning maydoni 12 mln km.2 atrofida. Materikning 25% dan ziyodroq qismini egallab olgan. Muzloq yerlar Yevrosiyo hududida ikki xil shaklda-yaxlit va orol shaklida tarqalgan. Yaxlit muzloq yerlar faqat Sibirning shimoliy-sharqiy, shimoli-sharqiy qismlarini va Shimoliy Muz okeanining Osiyo qismidan orollarini ishg‘ol qilgan. Yaxlit muzloq yerlarning janubiy chegarasi Yamal va Gidan orollarining shimoliy qismidan, Dudinka ordali, Vilyuy daryosining Lenaga quyilish joyidan shimolroqdan o‘tib, Sharqiy Sibirda Indigirka va Kolima daryolarining yuqori oqimidan o‘tadi va Anadirdan janubroqda Tinch okean sohiliga chiqadi. Ko‘p yillik muzloqlar uchraydigan qolgan hamma hududlar muzloq yerlar orol shaklida bo‘lgan yoki eriydigan oblastlarga qaraydi. Muzloq yerlarning qalinligi hamma joyda bir xil emas. Masalan, Kola yarim orolida muzloq qatlamning qalinligi. 25 m, Pechora havzasida 100-200 m. Vilyuy tekisligi va Markaziy Yoqutistonda 1500 m gacha boradi. Bu yerdagi muzlab qolgan tog‘ jinslarida muzlar ham bor. Yozda haroratning kutarilishi natijasida muzloq qatlam yuzasi 100-150 sm gacha qalinlikda eriydi. Ko‘p yillik muzloq yerlarda yer osti suvlari muzloq ostida, muzlod oralig‘ida va muzloq ustida yer yuzasiga yaqin joylashgan. Natijada muzloq yerlar yer osti suvlarining harakatini qiyinlashtiradi, O‘rta va Sharqiy Sibir daryolarini yer osti suvlaridan to‘yinishini chegaralab qo‘yadi. Bunday sharoitda yer osti suvlari qupinma yaxmalaklar, shishma do‘nglar (gidrolakkolitlar) va relefning boshda shakllarini hosil qiladi. Muzloq gruntning erishi va cho‘kishi termokarst hodisalarini keng tarqalishiga imkon yaratadi. Abadiy muzloklarning hosil bo‘lishi tug‘risida ikki xil fikr bor. Ayrim olimlar muzloq yerlarni hosil bo‘lishini qishning qattiq sovuqligi, qorning kam yog‘ishi va haroratning 0°S dan past bo‘lishi sabab bo‘lgan deb hisoblashadi. Boshqalari esa muzloqlarni hosil bo‘lishini qadimiy materik muzliga davri bilan bog‘lashadi. Chunki muzloq qatlamning qalinligi ko‘p yillik muzloqlarning juda qadimgi ekanligidan dalolat beradi. Bunga misol muzloq qatlamlar orasidan qadimgi hayvonlardan bir turi bo‘lgan mamontlarning qoldiklarini topilganlitidir. Muzlok, yerlar xo‘jalik ishlarini amalga oshirishda ancha qiyinchiliklar to‘g‘diradi. Turar joylar, yullar, inshoatlar, sanoat va kommunikatsiya qurish ishlarini ancha qiyinlashtaradi. |