O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti ro`yhatga olindi №2018 yil «Tasdiqlayman»

OKEANIYA

OKEANIYAGA UMUMIY TAVSIF 

Tabiiy sharoitining asosiy xususiyatlari 
Tinch okeanning markaziy va janubiy-g’arbiy qismlarida joylashgan orol va 

arxipelaglar Okeaniya deb ataladi. Unga umumiy maydoni 1,3 mln.km.kv. bo’lgan

7 ming ta orol kiradi. 
Regional landshaft tafovutlariga asoslanib Okeaniyani to’rtta tabiiy
geografik o’lkaga: Melaneziya, Mikroneziya, Yangi Zelandiya va Polineziyaga 
ajratish mumkin.
Orollarning bir qismi suv osti tog’larining tepalaridan, bahzilari materik 
orollaridan iborat.
Orollar hayvonot dunyosida yirtqichlar ham zaxarli ilonlar xam yo’q. 

Okeaniyaning tabiiy geografik o’rni - Tinch okeanining bepoyon kengliklarida

o’n minglab orollar joylashgan. Tinch okeanning markaziy va janubiy-g’arbiy 
qismlarida joylashgan orol va arxipelaglar Okeaniya deb ataladi. Unga umumiy
maydoni 1,3 mln.km.kv. bo’lgan 7 ming ta orol kiradi. 
Okeaniya Yevropaliklarga XVI asrda F.Magellanning birinchi dunyo aylana
sayoxatidan boshlab ma’lum bo’lgan edi. Rus dengizchilari V.M.Golovin, 
F.P.Litke, S.O.Makarov va boshqalarning yurishlari Okeaniyaning kashf etilishi va
tekshirilishi tarixida aloxida bir bobni tashkil etadi. 
Okeaniya tabiati va axolisini o’rganishda N.N.Mikluxo-Maklayning xissasi
katta. U Yangi Gvineya orolining xalqlari hayoti va urf odatlarini o’rganibgina 
qolmay, tropik dengiz sohilarinning qiziqarli tabiiy geografiya tasvirini yozib
qoldirgan. 
Okeaniya materik yerlaridan uzoq vaqt davomida yakkalanish natijasida
paydo bo’lgan. Okeaniya landshaftlarnning juda o’ziga xosligi shundan kelib 
chiqadi. Okeaniyaning o’ziga xos xususiyatlari geologik tuzilishi va rel‘efida ham,
shuningdek, flora va faunasida (ayniqsa eng uzoq sharqiy orollarda) 
endemiklarning g’oyat ko’pligi va turlarining kamligida ham namoyon bo’ladi.
Yuqorida ko’rsatilgan mulohazalar bilan Okeaniyani yer sharining maxsus qit’asi 
qilib ajratsa bo’ladi. Okean landshaftlari ko’proq bo’lgan bu qit’aga materiklardan
birontasi ham o’xshamaydi. 
Okeaniya orollarining geologik tuzilishi Tinch okean tubining tuzilishiga
bevosita bog’liq. Deyarli barcha orollarl marjon yoki vulkan orollaridir. 
Okeaniyaning markaziy qismidagi (Polineziya va sharqiy Mikroneziyadagi) orollar
suv osti vulkanlarining tepalaridan iborat. Bu tepalar neogen davrining oxirida va 
to’rtlamchi davrda Tinch okean tubidagi qadimgi okeanik platformaning yorilish
chiziqlari bo’ylab bazalt lavalarning ko’plab otilishidan vujudga kelgan suv osti 
tizmalarining ustidadir. Marjon orollari to’rtlamchi davrda Tinch okean sathining
evstatik tebranishlari va okean tubidan ayrim qismlarining bukilishi natijasida hosil 
bo’lgan. Okeaniyaning g’arbiy chekkasiga to’plangan orollar markaziy platformani
o’rab turgan geosinklinal strukturalar zonasida, V.V.Belousovning fikricha, ular 
geosinklinal zonalarning oldingi tizmalari bo’lgan juda katta suv osti tizmalarining
tepalari hisoblanadi. Bu orollarning tashqi («okean») tomoni suv ostidagi chuqur 

---

---

botiqlar bilan o’ralgan. Bu botiqlar yotqiziqlarning kam yuvilib ketishi va kam

to’planishi tufayli okean tubining rel‘efida juda yaqqol ko’rinadi. 
Tinch okean chekkasining geosinklinallaridagi tog’ hosil bo’lish protsesslari
mezozoy va Alp sikllarida aktivroq borgan, lekin hanuz tugagan emas, orollardagi 
aktiv vulkanizm va tez-tez bo’lib turadigan qattiq zilzilalar shundan guvohlik
beradi. G’arbiy Okeaniya orollari eng yirik va tog’lik orollardir. Ularning orasida 
Yangi Zelandiya va Yangi Gvineya kattaligi va baland tog’ rel‘efi bilan ajralib
turadi. Okeaniyadagi quruqlik maydonining 80 protsenti shu ikki orolga to’g’ri 
keladi.
Okeaniya orollari shimoliy yarim shardagi subtropik kengliklardan tortib 

janubiy yarim shardagi o’rtacha kengliklargacha yoyilgan (28

0
25' shimoliy kenglik 

bilan 52°30' janubiy kenglik o’rtasida va 130

0
sharqiy uzunlik bilan 105°20' 

g’arbiy uzunlik o’rtasida), lekin orollarning ko’pchiligi subekvatorial mintaqalarda.

Temperaturalarning o’zgarishi va namlik rejimining asosiy xususiyatlari ham 
shundan kelib chiqadi. Quruqlikning ta’siri Avstraliya bilan Janubi-Sharqiy
Osiyoga yaqinroq bo’lgan orollar iqlimida sezilib turadi. Boshqa orollarda yuksak 
temperaturaning sutkalik va mavsumiy o’zgarishlari kam, havoning nisbiy namligi
doimo yuqori ekanligi va dengizdan esuvchi havo massalarining hukmronligi 
munosabati bilan yog’in-sochinning ko’pligi xarakterlidir.
Eng issiq oylar (shimoliy yarim sharda avgust, janubiy yarim sharda fevral) 
ning o’rtacha temperaturalari shimolda 25°C dan janubda 16°C gacha, eng salqin
oylar (fevral va avgust) ning o’rtacha temperaturalari 16°C dan 5°C gacha. 
Mavsumiy va sutkalik temperaturalarning keskin o’zgarishlari faqat tog’li
orollarda xarakterlidir. Bu orollarda balandlik iqlim mintaqalari yaqqol ko’rinadi. 
Yangi Zelandiya bilan Yangi Gvineyada balandlik iqlim mintaqalari nival iqlim
bilan tugaydi. 
Yillik yog’in-sochinning o’rtacha normalari orografiyaga qarab juda katta
tafovut qiladi. Nam shamollar (asosan ikkala yarim sharning passatlari) kichkina 
pastak orollar ustidan bemalol o’tib turadi, ammo baland tog’li orollarning
shamolga o’ng yon bag’irlari bo’ylab ko’tariladi, bu yon bag’irlarda ko’plab 
orografik yomg’ir yog’adi (ayrim joylarda yog’in miqdori 9000 mm gacha boradi
va undanham oshadi). Yon bag’irlarning shamolga o’ng yoki teskari ekanligiga 
qarab, ularning iqlim va landshafti keskin tafovut qiladi. Shamolga o’ng yon
bag’irlarda doimiy yashil nam o’rmonlar bor, to’lib oqadigan daryolar ko’p, tog’ 
jinslari aktiv eroziyaga va ximiyaviy nurash protsessiga uchrab turadi, laterit
tipdagi tuproqlar podzolga aylanadi. Shamolga teskari yon bag’irlarda aralash 
o’rmonlar (bargini to’kadigan va doimiy yashil o’rmonlar), siyrak kserofit
o’rmonlar va o’ziga xos okeanik savannalar ko’proq, ularda qattiq g’allagullilar, 
pandanuslar, kokos palmasining chakalakzorlari bor.
Asosan tropik frontlarning siklon yomg’irlari yog’adigan pastak orollar 
okeanik savannalar, kokos palmalari va pandanus daraxtlarining o’rmonlari,
mangra chakalakzorlari (asosan marjon orollarida) va hatto chala cho’l o’simliklari 
bilan qoplangan; nuramagan zich bazaltlar yuzaga chiqqan joylarida hech narsa
o’smaydi. 

---

---

Okeaniyaning yirik orollari floraning shakllanish markazlari edi. Shu bilan

birga o’simliklarning ko’pgina turlari orollarga Avstraliyadan va asosan, Malayya 
arxipelagidan va Janubi-Sharqiy Osiyodan o’tgan, shunga ko’ra, Okeaniyaning
deyarli hammasi Paleotropiklarning Maleziya floristik oblastchasiga qo’shiladi. Bu 
oblastchadagi o’simliklar turi kam va endemiklar g’oyat ko’p. Organizmlarning
Okeaniyaga tarqalish masalasi hal qilinmay keldi. Odatda, o’simliklar quruqlikning 
muvaqqat ko’priklari orqali ko’chib o’tgan, deb o’ylashadi. Ikkinchidan,
shamollar, suv oqimlari, qushlar va nihoyat, kishilarning rolini inkor qilib 
bo’lmaydi. Kishilar qadimgi zamondayoq arxipelaglar orasidagi suvda uzoq
sayohatlar qilishgan. Alohida oblabtchalarga ajratiladigan Gavayi orollari bilan 
Yangi Zelandiya florasi ayniqsa endemiklarning ko’pligi bilan farq qiladi.
Okeaniya o’simliklari orasida odam uchun foydalilari ko’p: kokos palmasi, 
sago palmasi, banan, kauchukli o’simliklar, mango, qovun va non daraxtlari shu
jumladandir. Orollarda ko’pgina tropik ekinlar - ananas, banan, shakarqamish va 
boshqa ekinlar yetishtiriladi.
Okeanlar hayvonlarning tarqalishi uchun katta qiyinchilik tug’diradi, shu 
sababli Okeaniyadagi fauna tarkibi g’oyat o’ziga xos bo’lib, avvalo
sutemizuvchilarning deyarli mutlaqo yo’qligi hisobiga juda kamayib ketganligi 
bilan ta’riflanadi. Shu sababli, Okeaniyaning kattagina qismi Polineziya
zoogeografik oblasti qilib ajratiladi. Orollarda yaxshi uchadigan qushlar 
(jarqaldirg’och, kaptar va hokazo) juda ko’p, mayda hayvonlardan ba’zilari (asosan
ko’rshapalaklar, it va tulki, kaltakesaklar) ham bor, shuningdek, suvda oqqan 
daraxtlarning tanalari bilan tasodifan kelib qolgan hasharotlar ham uchraydi.
Keltirilgan hayvonlar va parrandalar Okeaniya faunasiga katta zarar 
yetkazgan. Bu hayvon va parrandalardan ko’plari bo’sh yotgan ekologik
bo’shliqlarni egallagan, urchish uchun qulay sharoit topgan va ba’zan mahalliy 
hayvonlarnigina emas, o’simliklar qoplamini ham tag-tugi bilan yo’q qilib
yuborgan. Regional landshaft tafovutlariga asoslanib Okeaniyani to’rtta tabiiy 
geografik o’lkaga: Malaneziya, Mikroneziya, Yangi Zelandiya va Polineziyaga
ajratish mumkin.