O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti

Ona tili – boshlang’ich sinflarda o’quv predmeti sifatida 
Til fikrni shakllantirish va bayon qilish, taassurot, his-kechinmalarni 
ifodalashda muhim o’rin tutadi. Til jamiyat a’zolarining bir-biri bilan o’zaro aloqasi 
uchun xizmat qiladigan vositadir. Bu vosita qanchalik takomillashsa, fikr shunchalik 
aniq, ta’sirchan ifodalanadi. Demak, kishilarning o’zaro munosabati, his-tuyg’ulari, 
kechinma va holatlari til vositasida aniqlashadi. Maktabda ona tilini chuqur 
o’rganish zarurati tilning bajaradigan asosiy vazifalaridan kelib chiqadi. 
Inson hayotida til, nutq va tafakkurning o’rni va roli qadimdan ko’pchilikni 
qiziqtirib keladi. O’tmish mutafakkirlari ijodida nutqning ma’naviy kamolot 
belgilaridan biri sifatida qayd qilinishi bejiz emas. Jumladan, Kaykovus “Suxandon 
kishilar bila ham suhbatda bo’lgil va qanday qilib so’zlash shartlarini ham bilgil”
8
; 
Yusuf Xos Hojib “Uquv va bilimning tilmochi tildir... Agar tilga e’tibor bermasa, 
uni noo’rin qo’llasa, odam boshi yorilishi hech gap emas”
9
, Forobiy so’zning inson 
hayotida tutgan o’rni va roli haqida: “…so’zlash quvvati shunday quvvatki, uning 
yordamida inson bilim va hunar egallaydi, uning yordamida xulq-atvoridagi xunuk 
va go’zal harakatlarni ajrata biladi va bajarilishi zarur bo’lgan-bo’lmagan ishlarni 
ado etadi, shu bilan birga, zararli va foydali narsani, lazzatli va achchiq narsalarni 
fahmlaydi”
10
deb yozgan bo’lsa, M.Koshg’ariyning «Devonu lug’otit- turk» asarida 
«Adab boshi – til» maqolining keltirilishi, A.Navoiyning “Bir bo’lu, bir ko’r, bir de, 
bir tila, Mayl qilma munda ikkilik bila”
11
misralarida bir so’zlilik, fikriy sobitlik, 
so’z va fikr birligi –chin inson uchun bosh dasturdir degan fikr ilgari suriladi. 
Yuqoridagi fikrlar buyuk ajdodlarimizning inson ma’naviyatining shakllanishi va 
rivojlanishida tilning nechog’li ahamiyatli ekanligiga urg’u berganini ko’rsatadi. 
8
Кайковус. Қобуснома. –Т.: Янги аср авлоди, 2016. 35-бет.
9
Юсуф Хос Ҳожиб. Қутадғу билиг. –T.: Юлдузча.1990. 12-бет.
10
Абу Наср Форобий. Фозил одамлар шаҳри. –Т.: Абдулла Қодирий номидаги халқ 
мероси нашриёти, 1993. 
11
Алишер Навоий. Лисонут тайр. матнни нашрга тайёрловчи Ваҳоб Раҳмон.
–Т.: Ғафур Ғулом, 1991. 

---

25 
K.D.Ushinskiy boshlang’ich maktab o’quv predmetlari tizimida ona tiliga katta 
ahamiyat berib, uni markaziy va yetakchi predmet hisoblagan. “Ajoyib o’qituvchi 
bo’lgan ona tili bolaga ko’p narsani o’rgatadi... Bola ikki-uch yil ichida shuncha 
ko’p narsa o’rganadiki, ko’p narsa bilib oladiki, 20 yil qunt bilan metodik jihatdan 
juda to’g’ri o’qiganda ham uning yarmicha o’rgana olmaydi. Ona tilining ulug’ 
pedagogligi ham ana shundadir»
12
, - deydi u. Shuning uchun ham boshlang’ich
sinflarda ona tilini o’rganishga katta ahamiyat beriladi. Boshlang’ich sinf 
o’quvchilari ona tili darslarida ongli o’qish va savodli yozishga o’rganadilar, og’zaki 
va yozma nutqning qonun-qoidalarini egallaydilar. Ona tili sohasidagi ko’nikma-
malakalar (nutq, o’qish va yozishga oid malakalar) o’quvchilarning o’quv 
mehnatining zaruriy sharti va vositasidir. O’quvchi o’qish ko’nikmalarini egallash 
bilan bir qatorda, birinchi navbatda, o’zining ona tilini o’rganishi zarur, chunki ona 
tili bilimdonlikning, aql-idrokning kalitidir.
Ona tili boshqa fanlarni o’qitish vositasi hamdir: jamiyat tarixi ham, tabiiy 
fanlar ham ona tili yordamida o’rganiladi. Demak, ona tili bolaning umumiy kamol 
topishida ham, bilim va mehnatga havasini uyg’otishda ham alohida o’rin tutadi. 
Til muhim tarbiya vositasidir. Badiiy adabiyotlarni, gazeta, jurnallarni o’qigan 
bola o’zida eng yaxshi xislatlarni tarbiyalab boradi, muomala madaniyatini 
egallaydi. 
Ona tili boshlang’ich sinflarda asosiy o’rinni egallar ekan, har bir o’quvchida 
ona tiliga qiziqish va muhabbatni tarbiyalab borish zarur. 
Boshlang’ich sinflarda ona tili mashg’ulotlari turi va mazmuni 
quyidagilarni o’z ichiga oladi: 
1. O’qish, yozuv, grammatik materialni o’rganish, kuzatishlar hamda 
o’quvchilarning ijtimoiy faoliyatlari bilan bog’liq holda, ularning og’zaki va yozma 
nutqini o’stirish. 
2. Birinchi sinfga kelgan bolalarga savod o’rgatish, ya’ni ularni elementar 
o’qish va yozishga o’rgatish, bu ko’nikmalarni malakaga aylantirish. 
12
Ушинский К.Д. Танланган педагогик асарлар. – Тошкент: Ўздавнашр, 1959.- 49-бет. 

---

26 
3. Adabiy til me’yorlarini, ya’ni imloviy va tinish belgilariga rioya qilingan 
savodli va husnixat bilan yozuvni, to’g’ri talaffuzni o’rganish, nutq va uslubiy 
elementlarni egallash. 
4. Grammatika, fonetika, leksikologiyadan nazariy materiallarni o’rganish, 
tildan ilmiy tushunchalarini shakllantirish. 
5. O’quvchilarni o’qish va grammatika darslari orqali badiiy, ilmiy-ommabop 
va boshqa adabiyotlar namunasi bilan tanishtirish, ularda tabiiy asarni idrok etish 
ko’nikmasini hosil qilish.
Bu vazifalarning hammasini boshlang’ich sinflarda ona tili predmeti hal etadi 
va ular ona tili dasturida aks etadi. Dastur davlat hujjati bo’lib, unda o’quv 
predmetining mazmuni va hajmi, shuningdek, shu predmetdan bilim, ko’nikma va 
malakalar darajasiga qo’yilgan asosiy talablar belgilangan bo’ladi. O’qituvchi va 
o’quvchilar dastur talablari asosida ish olib boradilar. Boshlang’ich sinflarnig ona 
tili dasturi ikki qismdan iborat: