O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti



Yüklə 5,05 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə322/416
tarix16.09.2023
ölçüsü5,05 Mb.
#144179
1   ...   318   319   320   321   322   323   324   325   ...   416
III.Uyga vazifa.
11 - mashq. 
Uyda rasmga qarab 4—5 ta gap tuzish kerakligi, unda „Yoz o‘tdi soz", „Sog‘ 
tanda—sog‘lom aql" kabi iboralarni qatnashtirish mumkinligi tushuntiriladi. 
IV. Darsda o‘tilganlarni umumlashtirish va yakunlash: 


528 
— Gaplar tugallangan ohang bilan aytilib, xabar mazmunini bildirsa, qanday 
gap bo‘ladi? (Darak gap.) 
— Bunday gaplar oxiriga qanday tinish belgisi qo‘yiladi? (Nuqta qo‘yiladi.) 
— So‘roq gaplar darak gaplardan qanday farq qiladi? (So‘roq gaplar so‘rash 
ohangida aytiladi va unda so‘roq so‘zlari ishtirok etadi.) 
— So‘zlashish odobi haqida maqollar topib keling.
 
V.O`quvchilarni rag`batlantirish.
O‘quvchilar olgan baholar e’lon qilinadi 
va rasm diktantga tayyorgarlik ko‘rish topshiriladi. 
BOSHLANG’ICH SINF O’QUVCHILARINI TINISH BELGILARINING 
ISHLATILISHI BILAN TANISHTIRISH 
 
Ma`lumki, punktuatsiya tinish belgilarining ishlatilishi haqidagi qoidalar 
yig’indisidir.
“Punktuatsiya ham yozuv kabi kishilar orasidagi aloqaning muhim 
vositalaridan biri sanaladi”
33
. Boshlang’ich sinflarda to’rtta tinish belgisi: gap oxirida 
nuqta, so’roq, undov belgisi hamda uyushiq bo’lakli gaplarda vergulning ishlatilishi 
haqidagi qoidalar o’rgatiladi. Boshlang’ich sinflarda o’rgatiladigan tinish belgilari 
kam bo’lishiga qaramay, o’qituvchi har bir sinfda tinish belgilari ustida muntazam ish 
olib borishi zarur. 
Kichik yoshdagi o’quvchilarni tinish belgilari bilan tanishtirishda o’qituvchi, 
avvalo, ularning yozma nutqda ishlatilishi va o’rnini ko’rsatadi. Tinish belgisi fikrni 
to’g’ri, boshqalarga tushunarli qilib ifodalash uchun muhim ekanini tushuntiradi. 
Masalan, nuqtaning roli bilan elementar tarzda tanishtirish uchun gaplarga 
ajratilmagan (tinish belgilari qo’yilmagan) yaxlit matn o’qitiladi; o’quvchilar bunday 
matnni o’qish va mazmuniga tushunish qiyin ekanligiga ishonch hosil qiladilar. 
Punktuatsiya semantik, sintaktik va intonatsion qoidaga asoslanadi. Bu uch asos 
bir-biriga o’zaro ta`sir qiladi. Xat yozuvchi tinish belgisini qo’yishda, avvalo, bayon 
etadigan fikrining mazmuniga asoslanadi. Nutqning mazmun tomoni gapning 
33
Шоабдураҳмонов Ш. Ўзбек тилида пунктуация. – Тошкент: ЎзФАН, 1951. 


529 
qurilishiga ham ta`sir qiladi. SHuning uchun o’quvchilarga tinish belgilarining 
qo’llanilishini o’rgatishda biror gapda tinish belgilarini qo’llashni belgilaydigan 
semantik-sintaktik tamoyilga asoslaniladi. 
1-sinf o’quvchilariga savod o’rgatish davridayoq nuqta, so’roq belgisi va undov 
belgisi bilan amaliy tanishtiriladi. Bolalar “Alifbe” o’qimasalar ham, rasmga qarab gap 
tuzadilar. 
O’qituvchi ularga talaffuzda bir gap boshqasidan to’xtam (pauzA.bilan 
ajratilishini, gapning oxirida ovoz pasayishini tushuntiradi. Bolalar, o’qituvchi 
topshirig’iga ko’ra, 3-5 gapli kichik matnni gaplarga ajratadilar va ular o’rtasidagi 
to’xtam (pauza qilish hikoya mazmunini yaxshi tushunishga yordam berishiga ishonch 
hosil qiladilar. Ular gapni to’g’ri talaffuz qilishini o’rgana boshlaydilar. Bu gap oxiriga 
nuqta qo’yilishi bilan tanishtirish uchun mazmuniy va intonatsion asos yaratadi. 
Bolalarni gapni o’qishga oldindan tayyorlash uchun chizmadan foydalaniladi. 
Masalan, bolalar gap tuzadilar, undagi so’zlarni sanaydilar va o’qituvchi rahbarligida 
chiziqlar bilan belgilaydilar:
Biz ertakni sevamiz.
_____ _____ ______ .
 
Ovqat pishdi.
____ _____ .
O’qituvchi quyidagi mazmunda tushuntiradi:
– 
Og’zaki nutqda bir gapni ikkinchisidan pauza (to’xtam) bilan ajratamiz (Har 
bir gapni talaffuz qilib ko’rsatadi). Kitoblarda, gazetalarda gapning tugaganini, 
ovozni pasaytirish va pauza qilish kerakligini ko’rsatish uchun alohida belgi – nuqta 
ishlatiladi. 
Bir necha darsdan so’ng o’quvchilar gaplarni o’qiy boshlaydilar. Ular 
nuqta pasaytirish, pauza qilishga belgi ekanini tushunadilar. Kesma harflardan gap 
tuzishda albatta nuqtali kartochkalardan foydalaniladi. O’quvchilar gapni yozganda 
o’qituvchi nuqta qo’yishni eslatadi, ishni tekshiradi. Gapning oxiriga nuqta 
qo’yilmasa, xato hisoblanadi. O’quvchilar o’qituvchi yordamida nima uchun nuqta 


530 
qo’yish lozimligini tushuntiradilar. SHunday yo’l bilan gapning oxiriga nuqta qo’yish 
ko’nikmasi shakllantiriladi. 
So’roq va undov belgilari bilan ham savod o’rgatish davridayoq tanishtiriladi. 
Bolalar so’rash mazmunini bildirgan gaplarni o’qiydilar. O’quvchilar bunday 
gaplarni ohangga rioya qilgan holda, yaoni gapning oxirida ovozni ko’tarish bilan 
o’qishga o’rgatiladi. Gapning mazmuni va intonatsiyasi so’roq belgisini qo’yishni talab 
etadi. Undov belgisini qo’yishni o’quvchilar gapning his-hayajon ifodalashi va alohida 
ohangda o’qilishi bilan bog’laydilar. 
O’quvchilar 2-sinfda “Gap” bo’limi mavzularini o’rganish jarayonida nuqta, 
so’roq va undov belgisi haqida nazariy tushunchalar oladilar. 
3-sinfda 
esa 
tinish 
belgilari 
haqidagi 
nazariy 
tushunchalar 
chuqurlashtiriladi. SHu vaqtdan boshlab o’quvchilar gap oxiriga tinish belgilari 
sintaktik asosda qo’yilishini anglay boshlaydilar. 
“Darak gap” mavzusini o’rganish bilan bog’liq holda nuqta qo’yilishi, “So’roq 
gap” mavzusi bilan bog’liq holda so’roq belgisi va “Undov gap” mavzusini o’rganish 
bilan bog’liq holda undov belgisining qo’yilishi o’rgatiladi. 
4-sinfda o’quvchilar “Gapning uyushiq bo’laklari” mavzusi o’rganilganda 
sanash ohangi bilan bog’langan bo’laklarda vergulning vazifasi bilan 
tanishadilar.O’qituvchi ikki gapni o’qib taqqoslash bilan nuqta va vergulda 
ohangning qanday berilishini ko’rsatadi. Masalan, 
Biz ona tilimizni sevib o’rganamiz 
(Gap oxirida ovoz pasayadi, pauza qilinadi). 
Men, Raono, Alisher boshqa tillarni ham 
sevib o’rganyapmiz
(Men, Raono, Alisher so’zlaridan so’ng ovoz bir oz pasayadi, 
xabarning davom etishi seziladi). 
O’quvchilar uyushiq bo’lakli gap tarkibidagi uyushiq bo’laklarning 
ammo, lekin, 
biroq
so’zlari bilan bog’langanda vergulning ishlatilishini ham amaliy o’rganadilar. 
Boshlang’ich sinflarda o’quvchilar har xil mashqlarni ishlash orqali tire va ikki 
nuqtaning ishlatilishi bilan amaliy tanishadilar. Savod o’rgatish davridayoq 
o’qituvchi o’quvchilar eotiborini vergul, tire, ikki nuqtaning ishlatilishiga qaratadi, 
matnni o’qiganda bu tinish belgilariga rioya qilishni o’rgatadi. Masalan, 
Olma, olcha, 
nok – meva. Kitob – bilim bulog’i.


531 
Ona tili darslarida so’zlarni guruhlash mashqlarini bajarganda, o’qituvchi I 
sinf o’quvchilarini 
tire
va 
ikki nuqta
ning qo’yilishi bilan amaliy tanishtiradi. 
O’qituvchi aniq misollar bilan sanab ko’rsatilgan so’zlardan oldin ikki nuqta 
qo’yilishini, har bir so’zning vergul bilan ajratilishini ko’rsatadi. Bunda o’quvchilar 
tinish belgining nomini aytadilar, o’qituvchi eslatmasa ham, ulardan asta-sekin 
foydalana boshlaydilar. Matnni yozishdan oldin punktuatsion xatoning ham oldi 
olinadi. SHunday qilib, o’qituvchi o’quvchilarda punktuatsion ziyraklikni o’stirib 
boradi. 
O’quvchilarga tinish belgilarini ishlatish qoidalarini to’la singdirish, ularni 
tinish belgilarini o’z o’rnida ongli ishlatishga o’rgatish maqsadida sintaktik-
punktuatsion tahlil, tinish belgilari tushirib berilgan matnning tegishli tinish 
belgilarini qo’yish, ta`kidiy eslatish diktanti, bayon va inshoda tinish belgilarining 
ishlatilishini izohlash kabi mashqlardan foydalaniladi. 
Ona tili darslarini o’qish darslari bilan bog’lash sintaksis va punktuatsiya 
elementlari ustida ishlashning metodik
 
shartlaridan biri hisoblanadi. O’quvchilar bu 
darslarda sintaksis sohasidagi bilimlariga asoslangan holda ifodali o’qish, so’zni 
aniq ishlatish, o’z fikrlarini grammatik to’g’ri shakllantirishga o’rganadilar. 
SHunday qilib, boshlang’ich sinf o’quvchilarining gap haqidagi elementar bilimlari 
og’zaki va yozma nutqda gapdan ongli foydalanishni ta`minlaydi.r 
Quyida sintaktik bilim va ko`nikmalar shakllantiriladigan darslarda tinish 
belgilarining qo`llanishi o`rgatiladigan dars namunalsrini keltiramiz (4-sinf). 

Yüklə 5,05 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   318   319   320   321   322   323   324   325   ...   416




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin